ทิศเหนือ

            เมืองศรีภิรม  เมืองพรหมพิราม  เมืองเทพบุรี เมืองชาตกาล  เมืองนครไทย  เมืองด่านซ้าย  สุดน้ำโทก ๖ เมือง  ขึ้นเมืองพิษณุโลก
            เมืองชุบศรสำแดง เมืองชุมแสงสงคราม  เมืองศรีพนมมาศ  เมืองนครนาคง  อยู่ลำน้ำใหญ่ ๔ เมือง ขึ้นเมืองพิษณุโลก
            เมืองลับแลอยู่ดอน  เมืองปากเหือง  เจ้าเมืองชื่อพระอณะพินาศ เมืองน้ำปาด  เมืองสวางคบุรี  รวมลำน้ำพิชัย ๓ เมือง  ขึ้นเมืองพิชัย
          เมืองตรอนตรีศิลป์  อยู่ตอนหนบุรพสวางค์ เมืองบางโพ  เมืองขุนกัน อยู่ลำน้ำพิชัยฝั่งตก  ขึ้นเมืองพิชัย
            เมืองพิพัฒน์  ขึ้นเมืองพิชัย
          เมืองทุ่งยั้ง  เมืองสวรรคโลก  ขึ้นมหาดไทย
          เมืองพิชัย  เมืองตรี  เจ้าเมืองชื่อออกญาศรีสุริยราชราชัยอภัยพิรยพาหะ นา ๓๐๐๐ ขึ้นมหาดไทย
            เมืองพิมูลขึ้นพิชัย
          เมืองสุโขทัย  เมืองโท  ผู้ครองเมืองชื่อออกญาศรีธรรมศุภราชชาติบดินทร  สุรินทรฤาไชย  อภัยพิริยบรากรมพาหุ นา ๑๐๐๐๐ ขึ้นมหาดไทย
            เมืองราชธานี  เมืองกงคราม   เมืองพิรามรงค  เมืองพิแรมรมย์  ขึ้นเมืองสุโขทัย ๔ เมือง
            เมืองโคฎก  อยู่ฝั่งเหนือบางขัง  เมืองบางขังอยู่ฝั่งใต้ลำบางขัง  ขึ้นเมืองสวรรคโลก
          เมืองสำโรงทอง  อยู่ฝั่งเหนือลำสำโรง เมืองคีรีมาศอยู่ดอน  ขึ้นเมืองสุโขทัย
            เมืองปอง  ขึ้นเมืองเถินอยู่ดอน
          เมืองเถิน  เจ้าเมืองชื่อพระยาเถินบุรี  ขึ้นกรมมหาดไทย
          เมืองกำแพงเพ็ชร  เมืองโท  ผู้ครองเมืองชื่อออกญารามรณรงคสงคราม  รามภักดีอภัย พิริยพาหะ  ถือศักดินา ๑๐๐๐๐ ขึ้นกรมมหาดไทย
            เมืองเชียงทอง  เมืองเชียงเงิน  อยู่ลำพิงฝั่งออก  ขึ้นเมืองตาก
            เมืองโกสามพิน  เมืองบงการบุรี  เมืองโบราณราช  เมืองนาถบุรี เมืองไตรตรึงค์ ขึ้นเมืองกำแพงเพชร ๕ เมือง
          เมืองป่าศักดิ์  ผู้ครองเมืองชื่อเจ้านครจำปาศักดิ์ ประเทศราช  ขึ้นกรมมหาดไทย
          เมืองโขงเจียม  ขึ้นมหาดไทย
            เมืองปากแซง  ขึ้นเมืองเจียม
          เมืองเขมราฐ  เจ้าเมืองชื่อพระเทพวงศา  ขึ้นกรมมหาดไทย
          เมืองมุกดาหาร  เจ้าเมืองชื่อพระจันทมุริยวงศ์  ขึ้นมหาดไทย
          เมืองนครพนม  ผู้ครองชื่อพระสุนทรราชวงศา มหาขัตติยชาติ ประเทศราชทวาเวียง  ดำรงรักษศักดิยศทฤาไกร ศรีพิชัยสงคราม  เจ้าเมืองยศสุนทร
            และเมืองนครพนมทั้งสองเมือง ขึ้นกรมมหาดไทย
          เมืองท่าอุเทน  ขึ้นกรมมหาดไทย
          เมืองไชยบุรี  เจ้าเมืองชื่อพระไชยวงศา  ขึ้นกรมมหาดไทย
          เมืองเดชอุดม  เจ้าเมืองชื่อพระศรีสุระ  ขึ้นกรมมหาดไทย
          เมืองศรีษะเกศ  เจ้าเมืองชื่อพญาวิเศษภักดี  ขึ้นกรมมหาดไทย
          เมืองสาลวัน  เจ้าเมืองชื่อเอกราช  เมืองสะเมียร์  เมืองสะภาษ  เมืองคงอยู่ตะวันตกลำเซโคนฝั่งของข้างเหนือ ๔ เมือง ขึ้นกรมมหาดไทย
          เมืองสีทันดร  เจ้าเมืองชื่อพระอภัยราชวงศา  ขึ้นกรมมหาดไทย
            เมืองตระการ  อยู่ลำแม่ขานฝั่งเหนือ เมืองแจ่ม อยู่ลำแม่แจ่มฝั่งตะวันออก เมืองยวม อยู่ฝั่งน้ำยวมหนตะวันตก เมืองพาน อยู่ตอนหนใต้  ขึ้นเมืองเชียงใหม่ ๔ เมือง
          เมืองหอด  อยู่ลำแม่พิงฝั่งตะวันตก  เมืองตื่นด่าน  พญาอินทรคีรี  ขึ้นเมืองเชียงใหม่ ๒ เมือง
          เมืองลำพูนไชยประเทศราช  ผู้ครองเมืองชื่อตามนามเมือง  ขึ้นกรมมหาดไทย
            เมืองยอง  อยู่ฝั่งแม่กอง ตะวันออกตรงเมืองลำพูนข้าม  ขึ้นเมืองลำพูน
          เมืองป่าซาง  อยู่ลำแม่ทาฝั่งตะวันตก  เมืองหนองล่าง อยู่ลำแม่ลี้ฝั่งเหนือ  เมืองลี้ อยู่ปลายแม่ลี้ฝั่งใต้  ขึ้นเมืองลำพูน ๓ เมือง
            เมืองจาน  เมืองเมาะ  เมืองท่า  เมืองลอง อยู่ตะวันออกนคร เมืองพยาก  เมืองงาว อยู่ตอนเหนือนคร  เมืองเตาะ อยู่ฝั่งตะวันออกน้ำเตาะ  เมืองวัง  เมืองแจ้ห่ม
            อยู่ฝั่งแม่วังฝั่งตะวันออก ขึ้นนครลำปาง ๙ เมือง
            เมืองเวียงติ้น  เมืองพยาว อยู่ลำแม่วังฝั่งตะวันตก  ขึ้นกรมมหาดไทย
          เมืองนครลำปาง  ประเทศราช  ผู้ครองเมืองชื่อตามนามเมือง  ขึ้นกรมมหาดไทย
            เมืองเสิม  เมืองจาง อยู่แม่จางฝั่งเหนือ  ขึ้นนครลำปาง
          เมืองเชียงของ  เมืองโปง  เมืองเงิน  เมืองสราว  เมืองปัว ขึ้นเมืองน่าน
          เมืองน่าน  ผู้ครองเมืองชื่อพระยามงคลยศประเทศราช  ขึ้นมหาดไทย
            เมืองหิน  เมืองงั่ว อยู่หนใต้  ขึ้นเมืองน่าน ๒ เมือง
          เมืองแพร่  เจ้าเมืองชื่อพญาแพร่ราชวงศาประเทศราช  ขึ้นกรมมหาดไทย
          เมืองสรอง  เมืองแสนหลวง อยู่หนใต้เมืองแพร่  ขึ้นเมืองแพร่
            เมืองนำภูน  เมืองนำอาย  เมืองเพียง  เมืองทุง อยู่ลำของใต้เมืองหลวง ๕ เมือง  เมืองด่านขวา  เมืองเชียงเงิน อยู่ลำน้ำด่านตะวันออกเมืองหลวง ๒ เมือง
            ขึ้นเมืองหลวงพระบาง ๗ เมือง
            เมืองมวย  เมืองสะกก  เมืองหิว  เมืองบุญวัง เมืองหะท้าว  เมืองไต  เมืองปักแสง อยู่ลำน้ำเซืองตะวันออกเมืองหลวง ขึ้น ๗
          เมืองคำเกิด  อยู่หว่างน้ำอ่อน หว่างน้ำยวงฝั่งเหนือ เมืองคำม้วน อยู่ลำน้ำอ่อนฝั่งเหนือ  ขึ้นกรมมหาดไทย ๒ เมือง
            เมืองหาว  อยู่ลำน้ำโชติฝั่งเหนือ ขึ้นเมือง คำม้วน
            เมืองบ่อ  อยู่ลำน้ำอ่อนฝั่งใต้  ขึ้นเมืองคำเกิด
            เมืองว่า  อยู่าลำน้ำมอญฝั่งตะวันออก  ขึ้นเมืองคำม้วน
          เมืองภูเวียง  ขึ้นเมืองเวียงจันทน์
            เมืองยศสุนทร  เหนือลำพมูล พระสุนทรวงศา  เจ้าเมืองนครพนม  กินเมืองยศสุนทรด้วย  ขึ้นกรมมหาดไทย
          กรุงศรีสัตนาคนหุต  อุดมราชธานี  เมืองเวียงจันทน์ ประเทศราช  อยู่ฝั่งลำของฟากเหนือ  ขึ้นกรมมหาดไทย
            เมืองนามฮุง  เมืองเชียงคาน  อยู่เหนือเวียงจันทน์  ขึ้นเมืองเวียงจันทน์ ๒ เมือง
          เมืองท่าบ่อ  เมืองพานพร้าว  อยู่ฝั่งลำของข้างใต้  ขึ้นเมืองเวียงจันทน์ ๒ เมือง
            จากกฎหมายตราสามดวง  ซึ่งเป็นประมวลกฏหมาย รัชกาลที่ ๑  ชำระเมื่อปี พ.ศ. ๒๓๔๗ ( จ.ศ. ๑๑๖๖)  ในหมวด กฎมณเทียรบาล  หมวดพระธรรมนูญ  และหมวดพระไอยการตำแหน่งนายทหารหัวเมือง  มีเรื่องเกี่ยวกับหัวเมืองของไทยในรูปแบบต่าง ๆ  พอประมวลได้ดังนี้
เมืองที่ถวายดอกไม้ทองเงิน
            มีทั้งหมด ๒๐ หัวเมือง เป็นเมืองฝ่ายเหนือ  ๑๖ และเมืองฝ่ายใต้ ๔ เมือง  เมืองฝ่ายเหนือได้แก่  เมืองนครหลวง  เมืองศรีสัตนาคนหุต  เมืองเชียงใหม่  เมืองตองอู  เมืองเชียงไกร  เมืองเชียงกราน  เมืองเชียงแสน  เมืองเชียงรุ้ง  เมืองเชียงราย  เมืองแสนหวี  เมืองเขมราช  เมืองแพร่  เมืองน่าน  เมืองใต้ทอง  เมืองโคตรบอง  เมืองเรวแกว
            เมืองฝ่ายใต้ได้แก่ เมืองอุยองตะหนะ  เมืองมลากา  เมืองมลายู  เมืองวรวาริ
เมืองพญามหานคร แต่ได้ถือน้ำพระพัท
            มีอยู่ ๘ เมืองด้วยกันคือ เมืองพิศณุโลก  เมืองสัชนาไล  มืองศุกโขไท เมืองกำแพงเพช  เมืองนครศรีธรรมราช  เมืองนครราชสีมา เมืองตะนาวศรี  เมืองทวาย
เมืองลูกหลวง  ได้แก่  เมืองพิศณุโลก  เมืองสวรรคโลก  เมืองกำแพงเพช  เมืองลพบุรี  เมืองสิงคบุรี
เมืองหลานหลวง   ได้แก่  เมืองอินทบุรี  เมืองพรหมบุรี
หัวเมืองเอก   จากเดิมเป็นเมืองพระยามหานคร แต่ตัดทิ้งไปบ้างเหลือเมืองพิษณุโลก  นครศรีธรรมราช นอกนั้นตัดทิ้งไปให้เป็นเมืองประเทศราช เพราะอยู่ไกลออกไปควบคุมไม่ได้
หัวเมืองโท  คือหัวเมืองพระยามหานครเก่า เช่นกัน มีสวรรคโลก  สุโขทัย  กำแพงเพช  เพ็ชรบูรณ์ทางเหนือ  นครราชสีมา  ทางตะวันออก และตะนาวศรีทางใต้  หัวเมืองโทมีความสำคัญต่ออยุธยาในเรื่องการสงคราม
หัวเมืองตรี  คือเมืองพิชัย  พิจิตร  นครสวรรค์  จันทบูรณ์  ไชยา  พัทลุง  ชุมพร
หัวเมืองจัตวา  เป็นเมืองเล็กลงไปปกครองโดยหัวเมืองตรี โท เอก
หัวเมืองที่ขึ้นกับเจ้าพญาจักรี ฯ สมุหะนายก ฯ
            ถ้ามีพระบรมราชโองการให้ข้าราชการผู้มีความชอบไป รั้ง,ครอง เมืองบรรดาที่ขึ้นกับเจ้าพญาจักรี ซึ่งมีอยู่ ๓๑ หัวเมือง  ก็ได้ใช้ตราพระราชสีห์  และใช้ไปให้หัวเมืองทั้งปวง  บรรดาขึ้นแก่มหาดไท  ส่งคู่ความมาพิจารณา  และไปด้วยกิจราชการทั้งปวง  และมีตราพระราชสีห์ไปตั้งเจ้าเมือง และปลัด รองปลัด  นำตราเจ้าพนักงานซึ่งตั้งกรมการ และตั้งนายอากอรขนอนทั้งปวง บรรดาขึ้นแก่กรมมหาดไทย  หัวเมืองดังกล่าวได้แก่  เมืองพิศณุโลก  เมืองสวรรคโลก  เมืองศุกโขไท  เมืองกำแพงเพช  เมืองพิไช  เมืองนครสวรรค  เมืองพิจิตร  เมืองมโนรม  เมืองไชนาฎ  เมืองอุทัยธานี  เมืองอินทบุรี  เมืองพรหมบุรี  เมืองสิงคบุรี  เมืองสรรคบุรี  เมืองลพบุรี  เมืองสรบุรี  เมืองวิเศศไชยชาญ  กรุงเก่า  เมืองนครนายก  เมืองปะจิม  เมืองฉเชิงเทรา  เมืองสุพันทบุรี  เมืองนครไชศรี  เมืองราชบุรี  เมืองเพชบูรร  เมืองท่าโรง  เมืองบัวชุม  เมืองไชบาดาน  เมืองกำพราน  เมืองนครราชศรีมา
หัวเมืองที่ขึ้นกับพญามหาเสนาธิบดี ฯ สมุหะพระกะลาโหม (เจ้าพญากะลาโหม)
            ถ้ามีพระราชโองการให้ข้าราชการผู้มีความชอบไปรั้ง,ครองเมือง ณ หัวเมืองบรรดาขึ้นแก่กรมพระกะลาโหม  ซึ่งมีอยู่ ๑๗ หัวเมือง  ก็ได้ใช้ตราพระคชสีห์  ไปให้กรมการส่งกระทงความหมู่ และไพร่ในกรมวิวาทแก่กัน  และเรียกเงินหาทรัพย์มรดกมาพิจารณาตามตระทรวง
            อนึ่งใช้ตราไปตั้งเจ้าเมืองปะหลัด รองประหลัด  และนำตราเจ้าพนักงานไปตั้งกรมการ และตั้งนายอากอรนายขนอน  ทุกหัวเมืองที่ขึ้นแก่กรมพระกะลาโหม
            หัวเมืองท่าดังกล่าวไดแก่  เมืองนครศรีธำมราช  เมืองพัทลุง  เมืองสงขลา  เมืองไชยา  เมืองชุมพอน  เมืองเพชบุรี  เมืองกุย  เมืองปราน  เมืองคลองวาน  เมืองบางตะพาน  เมืองถลาง  เมืองตะกั่วทุ่ง  เมืองตะกั่วป่า เมืองตะนาวศรี  เมืองมฤต  เมืองทวาย  และเมืองสามโคก
หัวเมืองที่ขึ้นกับเจ้าพญาธรรมราช ฯ ( โกษาธิบดี )
            ถ้ามีพระบรมราชโองการให้ข้าราชการผู้มีความชอบไปรั้ง, ครองเมือง ณ หัวเมืองขึ้นแก่โกษาธิบดี ซึ่งมีอยู่ ๘ หัวเมือง  มีตราไปตั้งเจ้าเมืองประหลัด รองประหลัด  ไปเอากิจราชการ และสุขทุกข์ถ้อยความ ณ หัวเมืองซึ่งขึ้นแก่โกษาธิบดี  และนำตราเจ้าพนักงานไปตั้งกรมการและตั้งนายอากอรนายขนอนทั้งปวง ฯลฯ
            หัวเมืองดังกล่าวได้แก่  เมืองจันทบูรรณ  เมืองตราด  เมืองระยอง  เมืองบางลมุง  เมืองนนทบุรี  เมืองสมุทประการ  เมืองสมุทสงคราม  เมืองสาครบุรี
พระไอยการตำแหน่งนาทหารหัวเมือง
            ศุภมีศดุ ๑๒๙๘..... พระบาทสมเด็จพระรามาธิบดีศรีบรมไตรโลกนารถ ฯ..... เจ้าพญาธรรมาธิบดี ฯ กราบบังคมทูลพระกรุณาว่าตำแหน่งศักดิ์นาหัวเมือง เอก โท ตรี จัตวา  ปากใต้ฝ่ายเหนือนั้น จะทรงพระกรุณาโปรดพระราชทานเป็นประการใด..... มีพระบรมราชโองการเหนือเกล้า ฯ สั่งว่า  เจ้าพญาแลพญาพระหลวงเมืองผู้รั้งกรมการบรรดารับราชการอยู่ ณ หัวเมือง เอก โท ตรี จัตวา  ปากใต้ฝ่ายเหนือทั้งปวงให้ถือศักดิ์นาตามพระราชประหยัติดังนี้
            เจ้าพญาสุรศรี ฯ  เมืองพิศณุโลก  เอก อุ นา ๑๐๐๐๐ ขึ้นประแดงเสนาฏขวา
พระราชฤทธาบนพหลภักดี  พระยาไชยบูรรปลัด นา ๓๐๐๐ ฯลฯ เมืองขึ้นพิศณโลกญ  เจ้าเมือง นา คนละ ๑๖๐๐