เมืองสามหมอก เป็นสมญานามที่ตั้งให้แก่ จ.แม่ฮ่องสอน เพราะแม่ฮ่องสอนมีความแตกต่างทางด้านภูมิอากาศ ทำให้เมืองนี้มีหมอกปกคลุมตลอดทั้งสามฤดู จนเป็นที่มาของสมญานามว่า "เมืองสามหมอก" ได้แก่ หมอกน้ำค้างในฤดูหนาว หมอกควันไฟป่าในฤดูร้อน และหมอกฝนในฤดูฝน ไปแม่ฮ่องสอนไม่ว่าในฤดูไหนเป็นพบหมอก จะมากหรือน้อยเท่านั้น
            แม่ฮ่องสอน ได้รับการบันทึกไว้ในหน้าของประวัติศาสตร์ เมื่อประมาณ ๑๐๐ กว่าปีมานี้เอง ขอเล่าเอาไว้เพื่อประดับความรู้
            แม่ฮ่องสอน เคยเป็นที่อยู่อาศัยของผู้คนมานานนับ "หมื่นปี" แต่ไม่มีหลักฐานแน่นอนว่า เป็นชนกลุ่มใด นอกจากพบว่าน่าจะเคยเป็นที่อยู่อาศัยของมนุษย์มาก่อน เช่น พบหลักฐานเกี่ยวกับเครื่องมือหิน มีการค้นพบ "โลงผีแมน" ในถ้ำที่ อ.ปางมะผ้า (ผมจะพาไปชม เตรียมกำลังไว้ให้ดี ๆ ) ซึ่งโลงผีแมนนี้มีอายุนับพันปีขึ้นไป
            เมื่อประมาณ ๑๗๐ ปี ที่ผ่านมา มีชาวไต (ไทยใหญ่) จากรัฐฉานประเทศพม่า อพยพเข้ามาปลูกสร้างบ้านเรือน และทำมาหากินอยู่ในบริเวณนี้เป็นหย่อม ๆ และต่อมาได้รวมกันจัดตั้งขึ้นเป็นหมู่บ้าน มีหัวหน้าปกครองเรียกว่า ก๊าง หรือผู้ใหญ่บ้านในปัจจุบัน จนถึง พ.ศ.๒๔๑๗ จึงได้รับการยกขึ้นเป็นเมืองแม่ฮ่องสอน เป็นเมืองหน้าด่าน มีพ่อเมืองคนแรกชื่อ "พญาสิงหนาทราชา หรือ ชานกะเล" ชาวเมืองเรียก เจ้าฟ้า มีเจ้านางเมวดี เป็นชายา (ต่อมาขึ้นเป็นแม่เมืองแทน เมื่อพญาสิงหนาทราชาถึงแก่กรรม)
            เมื่อตั้งเป็นเมืองนั้น ได้มีเมืองขุนยวม และเมืองปาย เป็นเมืองรอง ต่อมาได้แยกการปกครองออกเป็น ๔ ส่วน เรียกว่า เมืองปาย เมืองแม่ฮ่องสอน เมืองขุนยวม และเมืองยวม ให้ขึ้นตรงต่อเจ้านครเชียงใหม่ พอมาถึงปี พ.ศ.๒๔๔๐ แยกท้องที่การปกครองเป็น ๔ แขวงคือ แขวงเมืองปาย เมืองแม่ฮ่องสอน เมืองขุนยวม และแขวงเมืองยวม (ต่อมาคือ แม่สะเรียง) รวมเรียก ๔ แขวงนี้ว่า "บริเวณเชียงใหม่ตะวันตก" มีแขวงเมืองขุนยวมเป็นที่ตั้ง "บริเวณ" พอมาถึง พ.ศ.๒๔๔๖ ก็ย้ายไปตั้งที่เมืองยวม
            ปี พ.ศ.๒๔๔๗  ย้ายที่ทำการบริเวณมาตั้งที่แขวงเมืองแม่ฮ่องสอน เปลี่ยนชื่อเป็น "บริเวณพายัพเหนือ"  ต่อมามีการเปลี่ยนแปลงชื่อจากแขวง มาเป็นเรียกว่า อำเภอ บริเวณเรียกว่า เมือง เปลี่ยนจากเมืองไปเป็นจังหวัด และในปี พ.ศ.๒๔๗๖ ได้รับการยกฐานะเป็นจังหวัดแม่ฮ่องสอน แบ่งการปกครองออกเป็น ๔ อำเภอคือ อำเภอเมือง อำเภอปาย อำเภอขุนยวม และอำเภอแม่สะเรียง มีพระยาศรสุรราช (เปลื้อง) เป็นผู้ว่าราชการจังหวัดคนแรก ปัจจุบันมี ๗ อำเภอคือ เพิ่มอำเภอสบเมย แม่ลาน้อย และปางมะผ้า
            จากอำเภอขุนยวม วิ่งต่อไปตามถนนสาย ๑๐๘ คดเคี้ยวไปตามไหล่เขา ไม่มีทางราบให้วิ่งจนกว่าจะถึงตัวอำเภอเมือง รวมระยะทางช่วงนี้ประมาณ ๖๗ กม. ก็จะถึงชานเมืองแม่ฮ่องสอน และจะเริ่มผ่านร้านค้า ชุมชนไปตลอดระยะทางร่วม ๒ - ๓ กม. ก็จะถึงอนุสาวรีย์พญาสิงหนาทราชา หรือ ชานกะเล พ่อเมืองคนแรก ผมไม่ได้ไปแม่ฮ่องสอนมาสัก ๓ - ๔ ปี ความเจริญเพิ่มขึ้นอย่างมากมาย และไปคราวนี้ใกล้เทศกาลลอยกระทงด้วย โรงแรม ร้านอาหาร จึงแน่นขนัดไปหมด ผิดกับที่ผมไปแม่ฮ่องสอนครั้งแรกเมื่อ พ.ศ.๒๕๐๘ สมัยยังเป็นผู้บังคับกองพันทหารปืนใหญ่ที่ ๗ อยู่ที่เชียงใหม่ ซึ่งเขตรับผิดชอบของกองพันกว้างขวางมากคือ คลุมพื้นที่เชียงใหม่ แม่ฮ่องสอน ลำปาง ลำพูน เชียงราย (พะเยา ยังไม่ได้ตั้งเป็นจังหวัด)  เมื่อผู้บัญชาการกองพลทหารราบที่ ๔ ไปตรวจพื้นที่แม่ฮ่องสอน จึงต้องให้ผมไปด้วย ตอนไปผมไปเครื่องบิน แอล ๑๙  ซึ่งเป็นเครื่องบินตรวจการณ์ยิงปืนใหญ่ของกองพัน ผู้บัญชาการก็ไปเครื่องบินเช่นกัน รวมทั้งภริยาของท่านขอไปด้วย แต่ไม่ไปเปล่าเอาผู้ติดตามไปอีก และมีขบวนล่วงหน้าเพื่อบริการความสะดวกไปทางรถยนต์ โดยรถที่เรียกว่า ยี เอ็ม ซี หรือจะเรียกว่า สิบล้อ คงพออนุโลม พอวันกลับคนสนิทคุณนายไปอ้อนอีท่าไหนไม่ทราบ ผู้บัญชาการเลยให้ผมที่เป็นเจ้าของรถ แม้จะเป็นผู้บังคับกองพัน แต่ก็ยศต่ำที่สุดคือ ร้อยเอก เท่านั้น ให้คุมขบวนรถกลับไปเชียงใหม่ ถนนสาย ๑๐๘ เวลานั้นไม่ได้ราดยางแม้แต่เมตรเดียว ยิ่งพอเลยแม่สะเรียงไปแล้ว จะแคบมากจนรถสวนกันได้เฉพาะที่เท่านั้น เมื่อรถมาพบกันจะซื่อสัตย์ต่อกัน ใครถอยใกล้กว่า จะยอมถอยหลังไปตามทางที่แคบ และคดเคี้ยวจนพบทางที่กว้าง พอจะสวนกันได้ก็จอดให้สวนกัน แต่รถสมัยนั้น มีวิ่งตามเส้นทางนี้น้อยมาก จึงไม่ค่อยมีปัญหา ส่วนเส้นทางจากแม่ฮ่องสอน มาเชียงใหม่ทางปายนั้น มาไม่ได้เลย มีนายกรัฐมนตรีท่านเดียวที่เคยไปคือ จอมพล ป. พิบูลสงคราม ไปเมื่อทางสาย ๑๐๙๕ สร้างเสร็จใหม่ ๆ ญี่ปุ่นอำนวยการสร้าง คนไทยเป็นแรงงาน ท่านจอมพล ไปแล้วพอกลับมาก็ให้ปิดเส้นทางไว้ก่อน เพราะเกรงจะเกิดอันตราย หากปล่อยให้รถเสี่ยงไปกัน พึ่งมาเปิดไม่กี่ปีมานี้เอง ปัจจุบันถนนทุกสายไปแม่ฮ่องสอน แม้ว่ารถจะวิ่งสวนกัน ถนน ๒ เลน แต่ก็กว้างและราดยางตลอดสาย รถบรรทุกหนัก ๆ ขึ้นเขาไม่ไหว โอกาสถนนพังเพราะรถที่บรรทุกน้ำหนักเกินจึงไม่เกิด ทางคดโค้ง คนขับไม่เมารถ แต่อย่าง่วงก็แล้วกัน แต่คนนั่งจะเมาแทน ยิ่งคนนั่งหลังยิ่งแย่ เตรียมยาแก้เมาติดไปบ้างก็ดี
            ๒ คืนแรก พักที่โรงแรม ถนนขุนลุมประพาส อยู่ตรงข้ามไปรษณีย์ ตอนกลางคืนถนนข้างไปรษณีย์เส้นไปหนองจองคำ บึงใหญ่กลางเมือง จะปิดถนนกลายเป็นตลาดกลางคืน หรือไนท์ บาร์ซาร์ สินค้าส่วนใหญ่จะเป็นเสื้อผ้า และงานฝีมือของชาวเขา ราคาถูก ส่วนโรงแรมพอพักได้ มีห้องอาหารพอชิม แต่หลัง ๓ ทุ่ม ห้องอาหารจะกลายเป็นผับ ที่ตะโกนเพลง เรียกว่า บรรยากาศเปลี่ยน ตอนเช้ามีอาหารเช้าให้ด้วย