เล่าเรื่องเมืองแม่ฮ่องสอนไปแล้ว ๑ ตอน จบไม่ลง เพราะแม่ฮ่องสอน เมืองสามหมอกนี้อยู่ไกลนัก และเมื่อก่อนนี้เป็นเหมือนเมืองปิด ไม่ค่อยมีใครรู้จัก แต่ผมรู้จักแม่ฮ่องสอนมาตั้งแต่เมื่อ ๓๘ ปีที่แล้ว (๒๕๐๘)  และเวลานี่แม่ฮ่องสอนเป็นเมืองเปิดเต็มที่แล้ว มากทั้งเส้นทางที่จะเดินไปซึ่งไปได้ถึง ๕ เส้นทาง มากทั้งที่พักที่สะดวกสบาย มากทั้งร้านอาหารที่อร่อย และแหล่งอาหารพื้นเมือง และมากทั้งสถานที่ท่องเที่ยว
            ผมจะเล่าเรื่องเที่ยวในแม่ฮ่องสอนต่อ เอากันที่สำคัญ ๆ ที่ผมไปตระเวนมาแล้ว
            ถ้ำปลา  อยู่ในอุทยานถ้ำปลา - ผาเสื่อ ไปตามทางไป ปาย เลี้ยวซ้ายเข้าอุทยานกิโลเมตร ๑๙๑ - ๑๙๒ มีลานจอดรถ มีร้านอาหาร มี " สุขา " ที่เป็นสากล (ชักโครก) แล้วเดินต่อไปสัก ๓๐๐ เมตร ไปดูปลาพลวง ที่อยู่ในธารน้ำไหลออกมาจากถ้ำใต้ภูเขา ปลาตัวโตมาก และจะไม่ว่ายออกมาตามธารน้ำ วนเวียนอยู่แถวปากถ้ำ
            เส้นทางสบเมย แม่สะเรียง แม่ลาน้อย ขุนยวม จุดที่น่าสนใจ
            หมู่บ้านละว้า (ลั๊วะ) แม่ละอูบ  ในเขตอำเภอแม่ลาน้อย
            หมู่บ้านกะเหรี่ยงห้วยห้อม  ในเขตอำเภอแม่ลาน้อย
            หมู่บ้านกะเหรี่ยงแม่สะกั๊วะ  ในเขตอำเภอแม่ลาน้อย
            วัดสำคัญควรแก่การแวะชมและนมัสการ ในเขตอำเภอแม่สะเรียง คือ วัดกิตติวงศ์ วัดจองสูง วัดแสนทอง วัดจอมทอง
" พระธาตุจอมมอญ "
            อุทยานแห่งชาติสาละวิน  ดอยแม่เหาะชมทุ่งบัวตอง ในเทศกาลดอกบัวตอง
            อำเภอสบเมย  มีแม่น้ำเงา ที่ทำให้ผมต้องเดินทางมาแม่ฮ่องสอน ทางด้านจากอำเภอแม่สอด แม่น้ำเงา น้ำใสสะอาดจนมองเห็นเงาของเราในน้ำ
            อำเภอขุนยวม  จากแม่สะเรียงก่อนเข้าสู่ตัวเมืองแม่ฮ่องสอน ยังมีอำเภอที่เติบโตขึ้นมาอย่างรวดเร็วคือ อำเภอขุนยวม เติบโตเพราะทุ่งบัวตองแห่งดอยแม่อุคอ แหล่งท่องเที่ยวคือ .-
            ทุ่งบัวตอง  ดอยแม่อุคอ
            วัดม่วยต่อ  ม่วยต่อแปลว่าพระธาตุ มีเจดีย์ทรงเครื่องแบบมอญ
            ศูนย์วัฒนธรรมท้องถิ่น อำเภอขุนยวม  ศึกษาประวัติศาสตร์สงครามโลก ครั้งที่ ๒ ซึ่งเส้นทางที่ญี่ปุ่นสร้างคือ ถนนสายปาย - ขุนยวม มีพิพิธภัณฑ์ให้ศึกษาประวัติศาสตร์กันที่ขุนยวม
            วัดต่อแพ  นมัสการพระเจดีย์ไทยใหญ่
            เส้นทางปางมะผ้า ปาย อุทยานแห่งชาติด้วยน้ำดัง โป่งเดือด
            ถนนสายสู่ปายนี้เรียกว่า ถนนลอยฟ้า เพราะคดเคี้ยวไปตามไหล่เขาสูงชัน รถต้องกำลังดี น้ำมันเต็มถัง เส้นทางนี้ผ่านแหล่งท่องเที่ยวที่น่าสนใจ คือ.-
            น้ำตกซู่ซ่า  ประมาณกิโลเมตร ๑๐๗ เลี้ยวขวาเข้าไป
            ปางมะผ้า  เป็นอำเภอเล็ก ๆ แต่กำลังยิ่งใหญ่ด้วย " ถ้ำ " มีถ้ำที่งดงามมากมาย และที่อำเภอนี้ ได้พบแหล่งมนุษย์เมื่อ ๒,๐๐๐ ปีมาแล้ว พบโลงศพที่เรียกว่า " โลงผีแมน " ในถ้ำลอด ดังนั้นที่จะต้องไป เมื่อถึงปางมะผ้าคือ ถ้ำลอด อยู่ที่บ้านถ้ำลอด ตำบลถ้ำลอด อำเภอปางมะผ้า ห่างจากแม่ฮ่องสอน ๗๗ กิโลเมตร ไปตามเส้นทาง ๑๐๙๕ ปางมะผ้า - ปาย ประมาณกิโลเมตร ๑๓๘ - ๑๓๙ เลี้ยวซ้ายเข้าไป ๙ กิโลเมตร ตามถนนคอนกรีตจนถึงที่ทำการอุทยาน ฯ ไปติดต่อเข้าถ้ำโดยต้องจ้าง " สาว " ถือตะเกียงเจ้าพายุคนละ ๑๐๐ บาท ไฟฉายจะให้แสงไม่เพียงพอ สาวตะเกียง ๑ คน พานักท่องเที่ยวไปได้ ๔ - ๕ คน จากนั้นเดินไปยังธารน้ำขนาดใหญ่ ซึ่งมีแพไม้ไผ่อยู่ประมาณ ๖๐ กว่าลำ ราคาล่องแพ คนละ ๑๐๐ บาท ก่อนลงแพควรมีอาหารปลาไปด้วยเขามีวางขาย ปลาพลวง ปลาแบบเดียวกับที่ถ้ำปลา คนแพจะจูงแพล่องไปตามน้ำ ซึ่งไหลเข้าไปในถ้ำที่สวยงาม มีจำนวน ๓ ถ้ำ ปลาว่ายอยู่จำนวนมากที่ถ้ำแรก มีถ้ำเสาหิน มีเสาหินปูนยักษ์หลายต้น ต่อไปคือ ถ้ำตุ๊กตา ถ้ำสุดท้ายคือถ้ำสำคัญ และการล่องแพผ่านถ้ำจะสิ้นสุดที่ถ้ำสุดท้ายนี้ คือ ถ้ำผีแมน ถ้ำผีแมนพบโลงผีแมน พบเศษภาชนะดินเผาของมนุษย์ยุค ๒,๐๐๐ ปีมาแล้ว ยังพิสูจน์ไม่ได้ว่าเป็นอยู่กันอย่างไร
            เมื่อถึงถ้ำผีแมน ต้องลงจากแพแล้วไต่ขึ้นไปในถ้ำข้างบนซึ่งสูงชัน ห้องแรกมีโลงผีแมน ๑ โลง ขนาดยาวประมาณ ๕ เมตร เป็นไม้ทั้งท่อนขุดเป็นโลงศพ และถ้ำที่ลึกเข้าไปอีกมี ๔ โลง ขากลับคนแพจะช่วยกันลากแพทวนน้ำออกมาจากถ้ำ
            ปาย  เมืองที่ฝรั่งไปเที่ยวมากกว่าคนไทย ไปทางไหนจะพบฝรั่งส่วนมากจะเป็นหนุ่ม สาว ท่องเที่ยวกันอยู่ทั่วไป ทั้งเดิน ขี่จักรยาน มากที่สุดน่าจะเป็นมอเตอร์ไซด์ มีถนนฝรั่ง (ผมตั้งชื่อให้เอง) ชื่อถนนชัยสงคราม แทบจะเป็นทั้งสาย มีร้านกาแฟเก๋ ๆ ขายกาแฟอย่างเดียว ฝรั่งนั่ง อ่านหนังสือ จดบันทึก " กินกาแฟ " กินอาหารเบา ๆ " ปาย " เมืองเล็ก ๆ แห่งนี้มีสถานที่ท่องเที่ยวมากมาย อาหารการกินอร่อย ๆ มีหลายอย่าง
            วัดน้ำฮู  ถนนสายไปโรงพยาบาลมีพระพุทธรูปสำคัญคือ พระอุ่นเมือง เศียรเปิดได้ มีน้ำในเศียรไหลซึมออกมา สามารถตักเอาออกมาได้ถือว่าเป็นน้ำศักดิ์สิทธิ์ เมื่อพบใหม่ ๆ นั้น นายอำเภอถึงกับตั้งกรรมการพิสูจน์ ว่าจริงหรือไม่ที่น้ำจะซึมออกมาได้เอง หลังอุโบสถมีเจดีย์ ชาวปายเชื่อว่าสมเด็จพระนเรศวรมหาราช สร้างเพื่อบรรจุอัฐิของพระนางสุพรรณกัลยา ซึ่งจะจริงหรือไม่ผมไม่ขอวิจารณ์
            วัดพระธาตุแม่เย็น  อยู่บนเขา ขึ้นไปชมวิวเมืองปายได้ทั้งเมือง
            น้ำตกหมอแปง  ไปทางแม่ฮ่องสอน ๙ กิโลเมตร แล้วแยกซ้ายเข้าไป
            น้ำตกแม่เย็น  น้ำตกสูง ๓ ชั้น แต่ต้องเดินเข้าไป
            บ่อน้ำร้อนท่าปาย  ลงอาบน้ำร้อนได้ รีสอร์ทแถวนั้นร่วมใจกันต่อท่อน้ำร้อนเข้ารีสอร์ท และชาวบ้านก็ได้ใช้ด้วย ใครพักรีสอร์ทแถวนี้จะได้อาบน้ำแร่ฟรี
            กองแลน  คล้ายแพะเมืองผีที่แพร่ หรือโป่งยุบที่สวนผึ้งราชบุรี คล้ายแคนย่อน ประมาณ กิโลเมตร ๘๙ - ๙๐ หากมาจากตัวอำเภอให้แยกขวาเข้าไป เข้าไปแล้วพบสามแยกให้เลี้ยวไปทางขวาจะขึ้นไปบนสันเขา จะมองเห็นหุบเขาที่งดงาม ต้องเดินไปประมาณ ๗๐๐ เมตรจึงจะถึงจุดชมโตรกเขาที่แสนจะงามยิ่ง
            ห้วยน้ำดัง - โป่งเดือด  อยู่ในอุทยานห้วยน้ำดัง เขตจังหวัดเชียงใหม่ แต่อยู่ในเส้นทางนี้
            ที่พักในแม่ฮ่องสอน มีที่พักหลายแห่ง เป็นโรงแรมชั้นดีสี่ดาวก็มาก แต่ผมชอบพักตามรีสอร์ทมากกว่าเพราะได้ใกล้ชิดธรรมชาติ
            เฟรินริมธารรีสอร์ท ๐๕๓ ๖๘๖๑๑๐ (ผมไปพักประจำเพราะใกล้น้ำตก มีธารน้ำผ่าน) เป็นการท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์
            " ท่าปาย สปา แค้มปิ้ง " ๐๕๓ ๒๑๘๕๘๓, ๐๕๓๖๙๙, ๐๙ ๘๕๑๖๓๒๖ พักที่นี่ได้อาบน้ำแร่ฟรี ที่อำเภอปาย
            ของฝาก สินค้าจากพม่าได้แก่ หยก อัญมณีประเภทต่าง ๆ ผ้านุ่ง ผ้าห่ม เครื่องเขิน หินอ่อน
            เครื่องเงิน โดยมากส่งมาจากเชียงใหม่ เสื้อผ้าไทยใหญ่ หัตถกรรมชาวเขา
            ของกิน ถั่วแปยี ถั่วแปหล่อ ข้าวซอยตัด งาโบ๋ แปโหย่ ขนมเส่งเผ่ ขนมอันละหว่า ของกินหาซื้อได้ทั่วไป โดยเฉพาะในตลาดสด ส่วนเส่งเผ่ และอันละหว่านั้น พบเจ้าอร่อยเคยขายอยู่ในท่าอากาศยาน
            ร้านอาหาร ไข่มุก ในตัวอำเภอเมือง ถนนขุนลุมประพาส
            ใบเฟริน ในตัวเมืองแม่ฮ่องสอน ถนนขุนลุมประพาส
            ร้านโจ๊กเสวย ขายโจ๊กอยู่ในตลาดสด พอสาย ๆ ก็หมดแล้ว อร่อยนัก
            ร้านอาหารเจ้เนียง ในหมู่บ้านรักไทย อาหารยูนนาน ไม่ถึงอร่อยเด็ด มีขาหมู หม่านโถว ไข่ม้วน ผัดผักโอสุ่ย ใช้ก้านผัด ยำใบชา แปลกดีใส่หมู มะเขือเทศออกรสเปรี้ยว กุนเชียงยูนนาน
            ปางมะผ้า ร้านบ้านกาแฟ ริมถนนสาย ๑๐๙๕ เลยที่ว่าการอำเภอปางมะผ้ามาสัก ๓ กิโลเมตร อยู่ทางซ้ายมือ ส้มตำ อร่อยนัก ผักกรอบ ยำปลากรอบ ยำเก่งรสดี ใช้ปลากระป๋องยำ ต้มข่าไก่ น้ำพริกอ่อง แต่แปลกกว่าน้ำพริกอ่องทางเหนือ น้ำใสแต่อร่อย จะกินกับข้าวนึ่ง หรือข้าวสวยก็ได้
            " ปาย " ร้านอาหาร " ท่าปาย สปา แคมปิ้ง " ๐๕๓ ๖๙๙๖๙๕
            ไปอำเภอปาย แหล่งท่องเที่ยวสำคัญที่ฝรั่งมาพักกันเต็มไปทั้งเมือง เขาเดิน เขานั่งอ่านหนังสือ เขียนหนังสือ กันตามร้านอาหาร หรือที่ถนนชัยสงคราม ซึ่งมีร้านเก๋ ๆ หลายร้าน ฝรั่งหนุ่มสาวเป็นส่วนใหญ่นั่งอ่านหนังสือ ดื่มกาแฟ กันทั่วไปหมด อีกพวกก็เช่ารถมอเตอร์ไซด์ขี่เที่ยวกัน ขี่จักรยานเที่ยวก็แยะ และที่น่าอิจฉาเพราะไม่เห็นมีคนไทยไป คือเขาไปเที่ยวธารน้ำตกที่ไม่ไกลจากหมู่บ้านนัก เป็นธารน้ำตกน้อย ๆ แต่ที่สำคัญคือเป็นธารน้ำร้อนที่พุไหลหลั่งขึ้นมาจากใต้พื้นพิภพ แล้วทางรีสอร์ทต่าง ๆ เขาร่วมกันต่อท่อเอามาใช้ในรีสอร์ท และไม่แย่งกับชาวบ้าน ให้ชาวบ้านได้ใช้ด้วยจึงไม่มีปัญหากัน ที่ว่าน่าอิจฉาคือ หนุ่ม ๆ สาว ๆ ซึ่งจะแต่งชุดว่ายน้ำ ไปนอนแช่กันในลำธาร น่าอิจฉาตรงนี้แหละ ที่ผมมันพ้นวัยที่จะนุ่งกางเกงว่ายน้ำไปนอนแช่ แต่ให้นุ่งผ้าขาวม้าไปนอนแช่พอไหว