ศิลป์แผ่นดิน

            วันนี้ผมของดพาไปเที่ยวสักวัน เพื่อเล่าเรื่อง "ศิลป์แผ่นดิน" ที่ผมได้มีโอกาสไปชมมา ซึ่งยิ่งใหญ่อลังการสุดพรรณา สถานที่จัดแสดงคือ พระที่นั่งอนันตสมาคม พระราชวังดุสิต ซึ่งเปิดการแสดงเป็นงานศิลป์แผ่นดินครั้งที่ ๕ เมื่อ ๑๘ ธันวาคม ๒๕๕ๆ จนถึง ๑๓ มกราคม ๒๕๕๑ การแสดงศิลป์แผ่นดิน มีมาแล้ว ๔ ครั้ง ในวโรกาสที่ต่าง ๆ กันคือ
                ครั้งที่ ๑  ๘ - ๓๑ สิงหาคม ๒๕๓๕  ในโอกาสที่ สมเด็จพระนางเจ้า ฯ พระบรมราชินีนาถ ทรงเจริญพระชนมพรรษา ๕ รอบ
                ครั้งที่ ๒  ๑๒ - ๒๒ ธันวาคม ๒๕๓๙  ในโอกาสที่ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงครองสิริราชสมบัติครบ ๕๐ ปี
                ครั้งที่ ๓  ๒๓ กรกฎาคม - ๘ สิงหาคม ๒๕๔๑  ในโอกาสที่ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงเจริญพระชนมพรรษาครบ ๖ รอบ เมื่อ พ.ศ.๒๕๔๒
                ครั้งที่ ๔  ๓ กรกฎาคม - ๓ สิงหาคม ๒๕๔๗  ในโอกาสที่ สมเด็จพระนางเจ้า ฯ พระบรมราชินีนาถ ทรงเจริญพระชนมพรรษา ๖ รอบ และ
                ครั้งที่ ๕  ๑๘ ธันวาคม ๒๕๕๐ - ๑๓ มกราคม ๒๕๕๑  เนื่องในมหามงคลสมัยที่ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงครองสิริราชสมบัติครบ ๖๐ ปี พ.ศง๒๕๔๙ และในโอกาสมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๘๐ พรรษา ๒๕๕๐
                ผมพึ่งมีโอกาสได้เข้าไปชมในครั้งที่ ๕ และก่อนหน้านี้เคยพาท่านผู้อ่านไปชม "ศิลป์" ซึ่งผมไม่แน่ใจว่า มีระดับศิลป์แผ่นดินบ้างหรือไม่ ที่ศูนย์ศิลปาชีพบางไทร และที่ศูนย์ศิลปาชีพ ระหว่างประเทศ (อยู่ก่อนถึงศูนย์ศิลปาชีพบางไทร ห่างสัก ๑๐๐ เมตร) แต่ทั้งสองศูนย์นี้ ไม่ได้ร่วมงานระดับศิลป์แผ่นดิน มาให้ชมทั้งหมด ซึ่งมีอยู่จนถึงปี พ.ศ.๒๕๕๐ จำนวน ๒๘ ชิ้น ที่ได้นำมาแสดงในงานครั้งที่ ๕ นี้
                ความเป็นมาของ "มูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพ" ซึ่งมีพระราชดำรัสของ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์  ที่ได้พระราชทานแก่ผู้เข้าเฝ้าถวายพระพร เมื่อ ๑๑ สิงหาคม ๒๕๓๔
                "ข้าพเจ้า ได้ตามเสด็จพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงนำของพระราชทานไปทรงช่วยเหลือราษฎร มักจะเป็นเครื่องอุปโภคบริโภค แล้วก็รับสั่งกับข้าพเจ้าว่า การช่วยเหลือแบบนี้เป็นการช่วยเหลือเฉพาะหน้า ซึ่งช่วยเขาไม่ได้จริง ๆ ไม่เพียงพอ ทรงคิดว่าทำอย่างไร จึงจะช่วยเหลือชาวบ้านเป็นระยะยาวคือ ทำให้มีหวังที่จะอยู่ดีกินดีขึ้น ข้าพเจ้าจึงเริ่มคิดหาอาชีพเสริมให้แก่ครอบครัวชาวนา ชาวไร่ และพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ก็ทรงหาแหล่งน้ำให้ทำไร่ ทำนา ของเขาเป็นผลต่อประเทศชาติ ต่อบ้านเมือง ทรงพระราชดำเนินไปดูตามไร่ของเขาต่าง ๆ ทรงคิดว่านี่เป็นการให้กำลังใจ และที่ทรงให้ข้าพเจ้าดูแลครอบครัว ก็เลยเป็นที่เกิดของมูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพ"
                งานส่งเสริมศิลปาชีพ ของสมเด็จพระนางเจ้า ฯ พระบรมราชินีนาถ ทรงเริ่มต้นขึ้นด้วยพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์ ตั้งแต่ปี พ.ศ.๒๕๑๓ และได้ก่อตั้งเป็นมูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพ เมื่อวันที่ ๒๑ กรกฎาคม ๒๕๑๙ ด้วยพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์ ร่วมกับการบริจาคของผู้ที่เห็นคุณค่า และซาบซึ้งในพระกรณียกิจอันเป็นประโยชน์นี้ โดยมีวัตถุประสงค์หลักคือ การเพิ่มรายได้ให้แก่ราษฎร การอนุรักษ์และส่งเสริมหัตถกรรมไทยโบราณของชาติไว้มิให้เสื่อมสูญ เพื่อเป็นการเปลี่ยนอาชีพของราษฎรไทยบางท้องถิ่น และชาวไทยภูขาที่ปลูกฝิ่น หรือราษฎรที่ตัดไม้ทำลายป่า รวมทั้งราษฎรที่ละทิ้งถิ่นไปหาอาชีพอื่น ให้หันมาประกอบงานหัตถกรรม มีความเป็นอยู่ที่ดีขึ้น ปัจจุบันงานของมูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพ มีศูนย์ฝึกอบรมและจัดจำหน่ายผลงานของสมาชิกอยู่ทั่วภูมิภาค เช่น ศูนย์ศิลปาชีพแม่ฮ่องสอน ศูนย์ศิลปาชีพบ้านแม่ต๋ำ ลำปาง ศูนย์ศิลปาชีพบ้านแม่ตุงติง เชียงใหม่ ศูนย์ศิลปาชีพบ้านกุดนาขาม บ้านจาร บ้านส่องดาว สกลนคร และศูนย์ศิลปาชีพ พระตำหนักทักษิณราชนิเวศน์ นราธิวาส เป็นต้น "สถานที่ฝึกอบรมศิลปาชีพแห่งแรก ถือว่าเป็นศูนย์กลางของกิจกรรมมูลนิธิ ฯ อยู่ภายในสวนจิตรลดา ซึ่งเป็นดั่งครอบครัวใหญ่ ที่มีสมาชิกจำนวนมาก ปัจจุบันมีการฝึกอบรมทั้งสิ้น ๒๓ แผนก " เช่น แผนกช่างเครื่องเงิน เครื่องทอง แผนกคร่ำ (ประดิษฐ์ลวดลาย โดยการตีฝังเส้นเงิน เส้นทอง ลงบนโลหะที่เป็นเหล็ก) แผนกถมทอง แผนกทอผ้าไหมมัดหมี่ แผนกทอผ้าแพรวา แผนกปั้น แผนกลงยาสี แผนกงานตกแต่งด้วยปีกแมลงทับ แผนกปักผ้า แผนกจักสานไม้ไผ่ลายขิด แผนกสานย่านลิเภา เป็นต้น
                งานศิลป์แผ่นดินที่จัดนำมาแสดง ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม ในครั้งนี้นั้น ได้จัดแสดงไว้ ณ ชั้นบนของพระที่นั่ง เป็นผลงานที่เคยแสดงมาแล้ว ๑๘ ชิ้น และมีงานชิ้นสำคัญ ๑๐ ชิ้นใหม่ ที่นำมาแสดงในครั้งนี้ ผมจะเล่าเฉพาะงานสำคัญ ๑๐ ชิ้นใหม่ งานบางชิ้นที่นำมาแสดงนั้น บางชิ้นต้องใช้คนทำกว่า ๒๐ คน ทำงานกันเป็นเดือน จึงจะสำเร็จมาเป็นงานระดับ "ศิลป์แผ่นดิน"
                เมื่อประมาณสามสิบกว่าปีมาแล้ว ผมเดินทางไปราชการที่ประเทศอิสราเอล และเที่ยวกลับได้แวะเที่ยวประเทศอินเดีย กับคณะอีก ๓ คน เป็นการส่วนตัว ได้มีโอกาสไปชมโรงงานผลิตงานศิลป์ของเขา เห็นจิตรกร กำลังนั่งแกะงาช้างเพียงงาเดียว ให้เป็นรูปรถศึก ที่มีม้าเทียมลากถึง ๘ ตัว และมีขุนศึกยืนบนรถศึก ถือแซ่เฆี่ยนม้า พร้อมทั้งมีอาวุธปักอยู่ด้านท้ายของรถศึก ถามจิตรกรที่กำลังนั่งแกะสลักว่า เมื่อไรจะเสร็จ เขาตอบว่า "ไม่ทราบ" ถามว่าทำมานานหรือยัง เขาก็ตอบว่าทำมา " สามปีแล้ว " ค่าจ้างยังไม่ทราบว่าจะได้ทั้งหมดเท่าไร แต่เขาก็พอใจที่ได้ทำงาน แม้จะนานก็ตาม ทางโรงงาน เลี้ยงตัวเขาและลูกเมียทุกคน พร้อมทั้งให้ที่อยู่อาศัยด้วยเรียกว่า เสร็จเมื่อไร ก็เมื่อนั้น มีอาหารกินทั้งครอบครัว มีที่พัก ได้ทำงานที่รัก เสร็จได้เงินก้อน
                ศูนย์ศิลปาชีพ ก็คงอยู่ในแนวเดียวกัน แต่ทำให้แก่คนทั้งประเทศ หากทำตามพระราชดำริ ก็จะมีงานทำ มีอาชีพ ที่อาจจะเป็นได้ทั้งอาชีพเสริม และอาชีพหลัก ผมเคยทำงานด้านยุทธศาสตร์พัฒนา เมื่อสัก ๒๐ ปีมาแล้ว บริเวณชายแดน ครั้งหนึ่งไปทำที่บ้านเวินบึก ตำบล / อำเภอ โขงเจียม จังหวัดอุบลราชธานี ซึ่งจุดนี้อยู่ในรอยต่อของไทย ลาว และกัมพูชา ได้นำหน่วยงานต่าง ๆ ไปร่วมด้วยถึง ๒๓ หน่วยงาน และประสบความสำเร็จในขั้นหนึ่ง แต่พอผมปลดเกษียณอายุราชการแล้ว กลับไปเที่ยว เข้าไปถามชาวบ้านที่ระดับผู้ใหญ่จำผมได้ และยังเรียก พ่อโอภาส บอกว่าหลังจากที่คณะผมเข้าทำงานด้านยุทธศาสตร์พัฒนา ช่วยให้เขามีอาชีพแล้ว สมเด็จพระนางเจ้า ฯ เสด็จมาเยี่ยมหมู่บ้านนี้ และพระราชทานอาชีพใหม่ให้แก่พวกเขาคือ ศิลปาชีพ ในด้านงานทอผ้า ทรงโปรด ฯ พระราชทานทุนทรัพย์ สร้างศาลา สร้างสำนักงานให้พวกเขาได้ทำงาน และดึงดูดให้นักท่องเที่ยวเข้ามาเที่ยวกัน บ้านเวินบึก จึงเจริญขึ้นพ้นจากความยากจน
                เมื่อขึ้นไปยังชั้นบนที่จัดเป็นที่แสดงนิทรรศการ งานชิ้นแรกที่ได้เห็นคือ
                บุษบกจัตุรมุขพิมาน  บุษบกเรือนยอดจำหลักไม้
                เรือพระที่นั่งจำลองศรีสุพรรรหงส์  สร้างจำลองจากเรือในรัชกาลที่ ๑
                สีวิกากาญจน์ พระราชยาน สำหรับเจ้านายฝ่ายใน ที่สูงศักดิ์
                พระที่นั่งพุดตานถมทอง  สร้างจำลองแบบมาจากพระที่นั่งพุดตานไม้ ที่วังหน้า
                พระที่นั่งพุดตานคร่ำทอง  สร้างด้วยเหล็กคร่ำทอง จำลองจากพระบวรราชวัง
                ผ้าปักไหมน้อย "ป่าหิมพานต์" ตามคำเสภาในเรื่อง ขุนช้างขุนแผน
                ตำนานเพชรรัตน์ เป็นฉากไม้แกะสลัก บรรยายถึงกำเนิดของแก้ว ๙ ประการ
                ห้องปีกแมลงทับ  ห้องแปดเหลี่ยม ผนังแต่งด้วยแผ่นสานลิเภา สอดปีกแมลงทับ
                สุรินทรสุรอัปสร  ฉากเขียนสีบนพื้นทอง เรื่องสุรินทรอัปสร
                ม้านิลมังกร ม้านิลมังกร จำหลักไม้ ประดับด้วยเกล็ดนิล ม้าของสุดสาคร