พระนารายณ์ราชนิเวศน์  เป็นพระราชวังที่สมเด็จพระนารายณ์ โปรด ฯ ให้สร้างขึ้นที่เมืองลพบุรี มีความสำคัญทางประวัติศาสตร์เป็นอันมาก กรมศิลปากรได้อนุรักษ์ติดต่อกันมาโดยตลอด เพื่อให้โบราณสถานแห่งนี้เป็นมรดกทางวัฒนธรรมของชาติสืบไป นอกจากนี้ยังได้ปรับปรุงซ่อมแซมพระที่นั่งบางองค์ จัดเป็นที่แสดงศิลปะโบราณวัตถุตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์จนถึงปัจจุบัน เป็นพิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติสมเด็จพระนารายณ์ เมื่อผ่านประตูพระราชวังเข้ามาแล้ว ทางขวาคือลานจอดรถและมีป้ายขายบัตรผ่านประตู ซื้อบัตรแล้วเดินตรงเข้าไป ซึ่งในพระนารายณ์ราชนิเวศน์นั้นมีสถานที่สำคัญมากถึง ๒๓ แห่งด้วยกัน จะขอบอกเล่ากราวรูดไปเลย ท่านขยันเดินละก็เดินชมให้ทั่วก็แล้วกัน ผมเดินทั่วเพราะเข้ามาหลายครั้งแล้ว เข้าครั้งแรกตั้งแต่ปีที่สำเร็จเป็นนายทหาร เขามีงานสังเวยสมเด็จพระนารายณ์ ดูเหมือนจะเป็นปีแรกที่มีการสังเวย จะต้องมีการตีกระบี่กระบองในพระราชวังด้วย ตีตรงไหน ผมจำไม่ได้แล้ว เพราะผ่านมา ๕๐ ปีพอดีพอดิบ  ผมเล่นอาวุธโบราณหรือกระบี่กระบองของโรงเรียนนายร้อย ตั้งแต่เป็นนักเรียนเตรียมนายร้อย เล่นอยู่ ๗ ปี ผมเล่นกระบอง อาจจะตีกันด้วยกระบองหรือตีกับ "ไม้สั้น" ผมเป็นนายทหารเหล่าปืนใหญ่ อยู่ลพบุรี เพื่อนคู่ตีเล่นไม้สั้นเป็นทหารราบ ตอนนั้นศูนย์การทหารราบอยู่ในตัวเมืองลพบุรี ไม่ได้อยู่ปราณบุรีเช่นทุกวันนี้ ปรากฏว่ารุ่นผมที่ฝึกอาวุธโบราณมาด้วยกัน และมีผมเป็นหัวหน้าทีมมาเป็นทหารราบ ทหารปืนใหญ่กันหลายคน  เมื่อเขาจะมีการตีสังเวยสมเด็จพระนารายณ์ เขาก็มองจากนายทหารใหม่ ผมก็จัดการจับคู่กันได้หลายคู่ คู่ดุเดือดที่ตีกันมาตั้งแต่เป็นนักเรียนนายร้อย ก็อยู่ลพบุรีทั้งคู่คือ ฟันกันด้วยดาบสองมือ ซึ่งตอนนี้ทั้งคู่ตีของผมกับคู่ตีดาบสองมือ ตายเรียบร้อยไปแล้วฝ่ายละหนึ่งคน ไม่ต้องมารบกันอีก การไปตีสังเวยในครั้งนั้นคือ การเข้าไปในพระนารายณ์ราชนิเวศน์ครั้งแรกของผม ซึ่งยังไม่ได้มีการบูรณะให้งดงามเช่นทุกวันนี้ แผนผังที่ตั้งสำคัญ ๒๓ แห่งได้แก่  พระที่นั่งจันทรพิศาล พระที่นั่งพิมานมงกุฎ  พระที่นั่งวิสุทธิวินิจฉัย  พระที่นั่งไชยศาสตรากร  พระที่นั่งอักษรศาสตราคม  พระที่นั่งดุสิตสวรรค์ธัญญมหาปราสาท  พระที่นั่งสุทธาสวรรค์  ตึกพระเจ้าเหา  ตึกเลี้ยงต้อนรับแขกเมือง หมู่ตึกสิบสองท้องพระคลัง อ่างเก็บน้ำ  โรงช้าง  ทิมตึกพระประเทียบ ประตูยาตรากษัตริย์  ประตูนารีลีลา  ประตูด้านทิศใต้ ประตูต้น ประตูด้านทิศตะวันออกแถบใต้ ประตูพยัคฆา  ประตูด้านทิศเหนือแถบตะวันออก  ประตูวิเศษไชยศรี และ "ป้อม"  รวม ๒๓ จุดสำคัญ
            พระนารายณ์ราชนิเวศน์นั้นเหมาะสมด้วยประการต่าง ๆ  ตัวเมืองตั้งอยู่บนเนินสูง น้ำท่วมไม่ถึง  ทางทิศตะวันออกมีป่า และธารน้ำ สามารถทดน้ำเข้ามาใช้ในเมืองได้ มีแม่น้ำลพบุรีไหลผ่าน เป็นทั้งคูเมือง และเส้นทางคมนาคมติดต่อกับเมืองอื่นได้  ด้านอื่นเป็นที่ราบลุ่มเหมาะแก่การเพาะปลูก เมืองนี้จึงเป็นที่อยู่อาศัยของมนุษย์ ตั้งแต่ยุคก่อนประวัติศาสตร์จนถึงยุคปัจจุบัน  "พระนารายณ์ราชนิเวศน์" เป็นนามที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานไว้ เมื่อคราวที่พระองค์โปรดให้ซ่อมแซมบูรณะ และมีการสร้างพระที่นั่งบางองค์ขึ้นใหม่เมื่อ พ.ศ.๒๓๙๙ พระราชทานนามนี้ เพราะเป็นที่ประทับของ สมเด็จพระนารายณ์มหาราชมาก่อน
            สมเด็จพระนารายณ์มหาราชโปรดให้สร้างพระนารายณ์ราชนิเวศน์ เป็นพระราชโอรสของสมเด็จพระเจ้าปราสาททอง ประสูติ เมื่อ พ.ศ.๒๑๗๕ และปราบดาภิเษกขึ้นครองราชย์สมบัติเมื่อ พ.ศ.๒๑๙๙  ได้รับการเทิดพระเกียรติเป็น "มหาราช" เพราะได้นำความเจริญมาสู่ประเทศชาติ ในเกือบจะทุก ๆ ด้าน เช่น ทำสงครามขยายพระราชอาณาเขต  ด้านกวีนิพนธ์ วรรณคดี ด้านการทูต การต่างประเทศ "นิโคลาส์ แชร์เวส" ชาวฝรั่งเศส ผู้เคยได้เข้าเฝ้าสมเด็จพระนารายณ์ ได้เขียนสรรเสริญพระองค์ท่านไว้เป็นอันมาก
            สาเหตุที่ทรงสร้างลพบุรีเป็นราชธานีแห่งที่สอง น่าจะมีสาเหตุจากที่ได้ครองราชย์มาเป็นเวลาสิบปีแล้วคือ พ.ศ.๒๒๐๙  นอกจากสร้างเพื่อเป็นที่ประทับอีกแห่ง นอกไปจากพระราชวังที่ประทับ ณ กรุงศรีอยุธยาแล้ว มีข้อสันนิษฐานจากเหตุการณ์ เมื่อ พ.ศ.๒๒๐๗ เกิดกรณีพิพาทระหว่างไทยกับฮอลันดา ฮอลันดาได้นำเรือมาปิดปากอ่าวไทย บังคับให้ไทยทำสนธิสัญญาทางการค้า เป็นสัญญาที่ฝ่ายไทยเสียเปรียบ และเสียสิทธิสภาพนอกอาณาเขต สมเด็จพระนารายณ์มหาราช ทรงเห็นว่า กรุงศรีอยุธยาตั้งอยู่ในทำเลที่มีความเสียเปรียบทางยุทธศาสตร์ อยู่ริมแม่น้ำใหญ่ ห่างจากทะเลไม่มากนัก มหาอำนาจใช้เรือปืนบุกเข้ามาได้จนถึงเมืองหลวง จึงโปรดให้สร้างลพบุรีเป็นราชธานีแห่งที่ ๒ นอกจากเหตุผลสำคัญดังกล่าวแล้ว สมเด็จพระนารายณ์ ฯ ยังโปรดล่าสัตว์ ทางทิศตะวันออกของเมืองเป็นป่าใหญ่ สัตว์ป่าชุกชุม จึงโปรดให้สร้างเพนียดเพื่อคล้องช้าง และสร้างพระตำหนักเย็นไว้ประทับ เมื่อไปประพาสป่า อยู่ไม่ไกลจากตัวเมือง
            พระนารายณ์ราชนิเวศน์  มีเนื้อที่กว้างขวางถึง ๔๒ ไร่เศษ ผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ด้านหน้า หันเข้าหาตัวเมือง ด้านหลังติดแม่น้ำลพบุรี กำแพงสูง ๕ เมตร ตรงมุมและกึ่งกลางกำแพงมีป้อมปืนและยังมีกำแพงชั้นใน ลักษณะของซุ้มประตูเป็นลักษณะเฉพาะของศิลปกรรมในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช
            เขตพระราชฐานชั้นนอก  เป็นบริเวณซึ่งหันหน้าเข้าสู่ตัวเมือง มีทางเข้า ๓ ประตู กว้างขวางกว่าเขตพระราชฐานชั้นอื่น ผู้เข้าชมจะผ่านเขตนี้ก่อน และเห็นโบราณสถานทางด้านซ้ายมือ ก่อนผ่านประตูเข้าสู่เขตชั้นกลาง
            เขตพระราชฐานชั้นกลาง  มีประตูใหญ่เป็นทางผ่านเข้าไป มีพระที่นั่งที่สร้างในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์ ฯ เพียง ๒ องค์ ตรงกึ่งกลางกำแพงทางด้านขวา มีประตูน่าจะเป็นประตูพิเศษชื่อ ประตูวิชาเยนทร์ พอออกจากประตูนี้ก็จะตรงกับบ้านวิชาเยนทร์ ซึ่งบ้านวิชาเยนทร์นี้ก็น่าเข้าไปชมอย่างยิ่ง เพราะยังมีซากอาคารที่ค่อนข้างสมบูรณ์อยู่หลายหลัง น่าจะสร้างพระราชทานให้แก่ คอนสแตนติน ฟอลคอน ที่เป็นชาวกรีกและรับราชการจนได้ตำแหน่งสูงถึงที่สมุหนายก และต่อมายังได้สร้างอาคารเพิ่มเติม เป็นที่พักของเอกอัครราชทูตจากฝรั่งเศส เป็นบ้านที่มีโบสถ์คริสต์อยู่ในบ้านด้วย มีบันทึกของชาวฝรั่งเศส ได้บันทึกไว้ว่า เขตพระราชฐานชั้นกลางนี้งามกว่าชั้นนอกมากนัก
            เขตพระราชฐานชั้นใน  เป็นพื้นที่ต่ำกว่าเขตพระราชฐานส่วนอื่น ๆ ต้องเดินผ่านพระที่นั่งดุสิตสวรรค์ธัญญปราสาทไปก่อน มีลานกว้าง ต้นไม้ร่มรื่น ในแผ่นดินสมเด็จพระนารายณ์ ฯ จะเป็นเขตหวงห้าม เข้าได้เฉพาะมหาดเล็กในพระองค์กับขุนนางบางคน
            ปัจจุบันพระที่นั่งต่าง ๆ กรมศิลปากรได้จัดแสดงศิลปโบราณวัตถุ ตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์จนถึงสมัยรัตนโกสินทร์ ชั้น ๓ ของพระที่นั่งพิมานมงกุฎ จัดแสดงเป็นห้องที่ระลึกพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระบรมฉายาลักษณ์ มีแท่นบรรทมเป็นต้น หน้าบันทั้งสองด้านมีลวดลายปูนปั้นที่งามนัก
            ตึกพระประเทียบ  มีทั้งหมด ๘ หลัง เป็นลักษณะผสมไทย - ยุโรป ฝ่ายในพำนัก ผู้ชายเข้าไปไม่ได้ และปัจจุบันเป็นห้องแสดงของพิพิธภัณฑ์ด้วยเช่นกัน
            สมเด็จพระนารายณ์มหาราช ประชวรหนักในพระราชวังแห่งนี้ และเสด็จสวรรคต เมื่อวันที่ ๑๑ กรกฎาคม พ.ศ.๒๒๓๑ พระเพทราชา ซึ่งเป็นข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ได้เข้ายึดอำนาจขึ้นครองราชย์สืบต่อและทรงประทับอยู่ที่กรุงศรีอยุธยา ตั้งแต่นั้นมา ลพบุรีก็เป็นเพียงที่พระมหากษัตริย์ เสด็จประพาสเป็นครั้งคราว และกลับมาฟื้นฟูบูรณะเป็นที่ประทับอีกครั้งในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
            ชมนารายณ์ราชนิเวศน์แล้ว มีหนทางปฏิบัติ ๓ หนทางคือ
                ๑. ออกจากประตู เลี้ยวซ้ายไปชมบ้านวิชาเยนทร์ต่อ
                ๒. ออกจากประตูเลี้ยวขวาไปสุดถนนแล้วเลี้ยวซ้าย มีร้านอาหารจัดร้านรก ๆ แต่อาหารดีราคาถูกมาก ลองชิมต้มแซ๊บโครงหมู น้ำตก ยำกระเพาะปลาดูบ้าง