เล่ม ๑๕ ธรรมวัตร - นิลเอก       ลำดับที่ ๒๖๙๐ - ๒๙๔๑      ๑๕/ ๙๑๗๗ - ๙๘๓๖

            ๒๖๙๐. ธรรมวัตร มีบทนิยามว่า "ลักษณะเทศน์ทำนองธรรมดาอย่างหนึ่งที่แสดงอยู่ทั่วไป ไม่ใช่ทำนองแบบเทศน์มหาชาติ
                การเทศน์ของพระมีทำนองเทศน์อยู่สองแบบด้วยกันคือ เทศน์ทำนองอย่างหนึ่ง และเทศน์ธรรมวัตรอีกอย่างหนึ่ง
                อีกสำนวนหนึ่งเรียกกันว่า สำนวนกลอนเทศน์ เป็นคำร้อยกรองประเภทร่ายยาว        ๑๕/ ๙๑๗๗
            ๒๖๙๑. ธรรมศักดิ์มนตรี - เจ้าพระยา  (ดูครูเทพ - ลำดับที่ ๙๑๙)         ๑๕/ ๙๑๘๑
            ๒๖๙๒. ธรรมศาสตร์
                    ๑. เป็นชื่อคัมภีร์  เรียกว่า คัมภีร์พระธรรมศาสตร์ เป็นกฎหมายที่นักปราชญ์ พราหมณ์ผู้หนึ่งในชมพูทวีปเป็นผู้แต่งไว้หลายพันปีมาแล้ว ผู้แต่งมีนามว่า "มนู" ในทางสากลเรียกกฎหมายนี้ว่ากฎหมายมนู หรือธรรมศาสตร์ฮินดู
                    เนื้อหาของคัมภีร์ธรรมศาสตร์ของท่านมนูนั้นกล่าวกันว่า เกี่ยวกับการสร้างโลก และสภาพของวิญญาณเมื่อมนุษย์ตายไปแล้ว และเรื่องราวอื่น ๆ ที่เกี่ยวกับจารีตประเพณีและสังคมอินเดียสมัยนั้น เช่นหน้าที่ของวรรณะหรือชนชั้นต่าง ๆ การศาสนาและอื่น ๆ ซึ่งถือกันว่าเป็นกฎหมายที่ดีและมีอิทธิพลยิ่งในสมัยนั้น และสมัยต่อมา
                    คัมภีร์พระธรรมศาสตร์ฉบับฮินดู คาดว่ามีขึ้นในระหว่างปี พ.ศ.๑๔๓ - ๓๔๓
                    ในประเทศไทยได้ใช้กฎหมายคัมภีร์พระธรรมศาสตร์สืบมาแต่โบราณ หลักกฎหมายนี้สันนิษฐานว่า เข้ามาสู่ประเทศไทยพร้อมกับพระพุทธศาสนา สมัยเมื่อชาวอินเดียได้พากันอพยพเข้ามายังสุวรรณภูมิ ระหว่างปี พ.ศ.๒๗๐ - ๓๐๐ ชาวอินเดียได้นำศิลปวิทยาการต่าง ๆ ตลอดจนศาสนาพราหมณ์ และหลักพระธรรมศาสตร์เข้ามาด้วย ดังจะเห็นว่าศิลาจารึกสมัยสุโขทัย ก็มีร่องรอยวัฒนธรรมฮินดูอยู่ ในสมัยอยุธยาไทยได้ใช้กฎหมายนี้อย่างบริบูรณ์ ครั้นกรุงศรีอยุธยาเสียแก่พม่า ต้นฉบับคัมภีร์พระธรรมศาสตร์สำหรับศาลหลวงก็สาบสูญไปหมด ครั้นถึงสมัยรัตนโกสินทร์ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้า ฯ ได้โปรดเกล้า ฯ ให้รวบรวมกฎหมายขึ้นไว้เรียกว่า กฎหมายตราสามดวง พระธรรมศาสตร์เป็นลักษณะหนึ่งปรากฎอยู่ในกฎหมายดังกล่าว
                    ๒. เป็นชื่อมหาวิทยาลัย  เดิมชื่อว่ามหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง เรียกชื่อว่า ม.ธ.ก. ก่อตั้งโดย พ.ร.บ.มหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง พ.ศ.๒๔๗๖
            ๒๖๙๓. ธรรมาธิกรณาธิบดี - เจ้าพระยา  เป็นตำแหน่งบรรดาศักดิ์ ซึ่งเป็นเสนาบดีกระทรวงวัง ตั้งขึ้นในแผ่นดินสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ (พ.ศ.๑๙๙๑ - ๒๐๓๑)         ๑๕/ ๙๑๙๔
            ๒๖๙๔. ธรรมาภิมณฑ์ - หลวง  นามเดิมถึก จิตรตถึก เป็นครูกวีและนักแต่งตำราการประพันธ์ที่มีชื่อเสียงมากในรัชกาลที่ห้า และรัชกาลที่หก ท่านเกิดในรัชกาลที่สี่ เมื่อปี พ.ศ.๒๔๐๑ ที่ อ.ขลุง จ.จันทบุรี เดิมเป็นครู ต่อมาในปี พ.ศ.๒๔๔๖ ได้รับโปรดเกล้า ฯ ให้เป็นที่ หลวงธรรมาภิมณฑ์ มีตำแหน่งในกรมราชบัญฑิต ต่อมาในปี พ.ศ.๒๔๕๗ ได้ย้ายมาเป็นพนักงานฝ่ายหนังสือไทย ในหอพระสมุดวชิรญาณ จนถึงปี พ.ศ.๒๔๗๐ จึงลาออกจากราชการและถึงแก่กรรม เมื่อปี พ.ศ.๒๔๗๑
            ท่านได้แต่งบทประพันธ์ร้อยกรองไว้เป็นจำนวนมาก เช่น โคลงนิราศวัดรวก (พ.ศ.๒๔๒๘) สิทธิศิลปคำฉันท์ (พ.ศ.๒๔๓๔)  เพชรมงกุฎคำฉันท์ (พ.ศ.๒๔๔๕)  กฎาหกคำฉันท์ (พ.ศ.๒๔๕๖)  ประชุมลำนำเป็นตำราสำหรับแต่งกลอน - กานต์           ๑๕/ ๙๑๙๗
            ๒๖๙๕. ธวัชบุรี  อำเภอขึ้น จ.ร้อยเอ็ด ภูมิประเทศเป็นที่ราบสูง มีป่าโปร่งและป่าละเมาะ ทางตอนใต้
                อ.ธวัชบุรี เปลี่ยนชื่อเป็น ต.ธวัชบุรี เมื่อปี พ.ศ.๒๔๘๒ คงเรียกชื่อว่า อ.ธวัชบุรี ถึง พ.ศ.๒๔๕๗ ย้ายไปตั้งที่ว่าการอำเภอที่ ต.มะอี แล้วเปลี่ยนชื่อใหม่ว่า อ.แซงบาดาล แล้วเปลี่ยนชื่อเป็น อ.ธวัชบุรี ตามเดิมเมื่อปี พ.ศ.๒๔๘๒           ๑๕/ ๙๒๐๐
            ๒๖๙๖. ธัญชาติ  มีบทนิยามว่า "เป็นคำรวมเรียกข้าวต่างๆ เช่น ข้าวเปลือก และข้าวสาลี ในคัมภีร์อภิธานัปปทีปิกา พร้อมทั้งสูจิ ว่ามีเจ็ดอย่างคือ  ๑.ข้าวไม่มีแกลบ   ๒.ข้าวเปลือก  ๓.หญ้ากับแก้  ๔.ข้าวละมาน  ๕.ลูกเดือย  ๖.ข้าวแดง  ๗. ข้าวฟ่าง"
                คำ ธัญชาติ มักรู้จักกันในความหมายว่า ธัญพืชมากกว่า            ๑๕/ ๙๒๐๐
            ๒๖๙๗. ธัญบุรี   อำเภอขึ้น จ.ปทุมธานี ภูมิประเทศเป็นที่ราบลุ่ม ทำนาได้ทั่วไป           ๑๕/ ๙๒๐๓
            ๒๖๙๘. ธาตุ ๑ - ยา  เป็นยาผสมด้วยตัวยาหลายอย่างเข้าด้วยกัน ใช้บริโภคเพื่อบำรุงธาตุให้ดีขึ้น เพื่อเจริญอาหาร จัดเป็นยาสามัญประจำบ้าน           ๑๕/ ๙๒๐๔
            ๒๖๙๙. ธาตุ ๒  ในทางปรมัตถธรรม หมายถึง ดิน น้ำ ลม ไฟ รวมเรียกว่า ธาตุสี่ประการ ธาตุแต่ละอย่างมีสมบัติเฉพาะตัวแต่อาศัยกันเป็นอยู่และเป็นไปคือธาตุดินมึความกระด้างและแข้นแข็ง ธาตุน้ำมีการหลั่งไหลหรือซึมซาบ ธาตุไฟมีความอบอุ่นและเผาผลาญ ธาตุลมมีการกระพือพัดหรือเคลื่อนไหว  เมื่อกล่าวในแง่ขันธ์ห้า ธาตุสี่อย่างดังกล่าวที่เรียกมหาภูตนี้จัดเป็นรูปขันธ์ กล่าวในแง่ที่เกี่ยวกับคนนอกจากธาตุสี่แล้ว ยังมีอากาศธาตุ (ช่องว่าง) แบละวิญญาณธาตุ (ธาตุรู้) ซึ่งในที่บางแห่งเรียกว่าจิต  กล่าวในแง่กรรมฐานที่เรียกว่ากรรมฐานหรือธาตุววัฎฐานคือการพิจารณากำหนดความเป็นธาตุ โดยพิจารณาแยกกายออกเป็น ๓๔อาการ ๓๑หรือ ๓๒           ๑๕/ ๙๒๐๕
            ๒๗๐๐. ธาตุ ๓  ในวิชาเคมี กำหนดว่า ธาตุ คือ สารเนื้อเดียวซึ่งประกอบด้วยอะตอม ที่เหมือนกันทุกประการ
                บรรดาธาตุเท่าที่ค้นพบแล้ว มี ๑๐๕ ธาตุ ธาตุสุดท้ายที่ค้นพบคือ ธาตุฮาห์เนียม
                ธาตุหนึ่ง ๆ เมื่อเกิดปฎิกิริยาทางเคมี เข้ารวมตัวกับธาตุอื่นแล้ว ผลที่ได้จะเป็นสารประกอบ
                ธาตุที่ค้นพบแล้วทั้งสิ้นนั้น มีปรากฎอยู่ทั้งสามภาวะคือ ของแข็ง ของเหลว และก๊าช
                ในบรรดาธาตุทั้งหมดนั้น จัดแบ่งออกกเป็นสองพวกใหญ่ คือ พวกโลหะ และพวกอโลหะ
                ธาตุออกซิเจน มีมากที่สุดในโลกคือ มีอยู่ถึงร้อยละ ๔๙.๘๕ และธาตุซิลิคอน มีมากเป็นที่สองคือ ร้อยละ ๒๖.๐๓           ๑๕/ ๙๒๑๑
            ๒๗๐๑. ธาตุพนม ๑ - พระ  ประดิษฐานอยู่ ณ วัดพระธาตุพนมวรมหาวิหาร ต.ธาตุพนม อ.ธาตุพนม จ.นครพนม บนฝั่งขวาของแม่น้ำโขง อันเป็นเส้นกั้นเขตแดนระหว่างประเทศไทย กับประเทศลาว
                องค์พระธาตุเป็นพระเจดีย์สี่เหลี่ยม วัดโดยรอบ ๔๙.๓๖ เมตร สูงจากพื้นดิน ๕๓ เมตร (พ.ศ.๒๔๘๒) มีฉัตรปักอยู่บนยอดอีก ๔ เมตร
                สถานที่ประดิษฐานองค์พระธาตุพนมสมัยโบราณเรียกว่า ภูกำพร้า หรือดอยกำพร้า เป็นเขตแขวงของเมืองศรีนครโคตรบูร เมืองนี้อยู่ใต้ปากเซบั้งไฟ ในประเทศลาว ห่างจากฝั่งแม่น้ำโขงเข้าไปประมาณ ๕ - ๖ กม. ปัจจุบันชาวบ้านเรียกว่า เมืองขามแท้
                พระธาตุพนมเป็นพระเจดีย์เก่าแก่ที่สุดในประเทศไทย เชื่อว่าสร้างในปี พ.ศ.๑๐๐๗  ลักษณะลวดลายและรูปภาพอิฐจำหลัก เป็นศิลปทวารวดีตอนต้น                    ๑๕/ ๙๒๓๓
            ๒๗๐๒. ธาตุพนม ๒  อำเภอขึ้น จ.นครพนม มีอาณาเขตทิศตะวันออก ตกแม่น้ำโขง ภูมิประเทศส่วนมากเป็นที่ราบ ตอนใต้มีป่าบ้างเล็กน้อย
                อ.ธาตุพนม ตั้งอยู่ใกล้วัดธาตุพนม จึงมีนามตามนั้น           ๑๕/ ๙๒๔๑
            ๒๗๐๓. ธิเบต  (ดู ทิเบต - ลำดับที่ ๒๕๖๘)           ๑๕/ ๙๒๔๒
            ๒๗๐๔. ธีบอ หรือสีปอ  เป็นชื่อเจ้าชายในราชวงศ์อลองพญา เป็นพระราชโอรส พระเจ้ามินดง และเป็นกษัตริย์องค์สุดท้ายที่ครองประเทศพม่า เมื่อเสียเอกราชแก่อังกฤษ ในปี พ.ศ.๒๔๒๘ ขึ้นครองราชย์เมื่อปี พ.ศ.๒๔๒๑   นับแต่พระองค์ขึ้นครองราชย์สภาพของประเทศพม่าเลวลงไปตามลำดับ โจรผู้ร้ายชุกชุม พวกกะชินในภาคเหนือก่อการขบถ กองโจรจีนยกเข้าปล้น และเผาเมืองบาโม (บ้านหม้อ) เจ้าผู้ครองไทยใหญ่หลายองค์เลิกสวามิภักดิ์ ภายในกรุงมัณฑเลเองพระนางสุปยาลัต ผู้เป็นพระมเหสีทรงใช้จ่ายเงินทองสุรุ่ยสุร่ายจนกระทั่งเงินหลวงไม่มีเหลือในท้องพระคลัง พระเจ้าธิบอทรงใช้วิธีหาเงินเข้าท้องพระคลังด้วยการออกหวยเบอร์หรือลอตเตอรี่ ปรากฏว่าราษฎรพากันซื้อหวยเบอร์จนไม่เป็นอันทำมาหากินและยากจนลงมาก จึงได้ยกเลิกเสียหลังออกมาได้สามปี    พระเจ้าธีบอทรงดำเนินพระราโชบายต่างประเทศผิดพลาด เพราะทรงผูกไมตรีกับฝรั่งเศส ซึ่งอังกฤษถือว่าเป็นการแทรกแซงในพม่าอันขัดต่อผลประโยชน์ของตน  เนื่องจากฝรั่งเศสกำลังแสวงหาผลประโยชน์ในพม่าหลายเรื่องด้วยกัน ข้าหลวงใหญ่อังกฤษจึงเปลี่ยนใจจากเดิมที่จะไม่ผนวกพม่าและให้ความเห็นว่า ถ้าฝรั่งเศสยังไม่สละสัมปทานตามที่เสนอไว้ อังกฤษไม่มีทางเลือกอื่นใดนอกจากรวมพม่าเหนือของพระเจ้าธีบอเข้ากับพม่าใต้  พระเจ้าธีบอได้โอนสัมปทานป่าไม้ของบริษัทปมอเบย์ ฯ ของอังกฤษ อังกฤษจึงตกลงดำเนินการกับพม่าเด็ดขาด ส่งเรือกลไฟลำหนึ่งไปยังกรุงมัณฑเลพร้อมกับให้พระเจ้าธีบอรับคำขาดของตน คำขาดนี้ต้องการให้พระเจ้าแผ่นดินพม่ามีฐานะเป็นมหาราชาองค์หนึ่งของอินเดียเท่านั้น  เมื่อพม่าปฏิเสธคำขาดของอังกฤษกองทัพอังกฤษก็ได้เปิดฉากการรบ ตีหัวเมืองรายทางไปยังมัณฑเลและยึดกรุงมัณฑเลได้ พระเจ้าธีบอต้องยอมแพ้ตกเป็นเชลยของอังกฤษ อังกฤษได้ปกครองประเทศพม่าทั้งหมดในปลายปี พ.ศ.๒๔๒๘          ๑๕/ ๙๒๔๒
            ๒๗๐๕. ธุดงค์  มีบทนิยามว่า "องคคุณเครื่องกำจัดกิเลส ชื่อ วัตรปฎิบัติของภิกษุ ๑๓ อย่าง เช่น การถือบริโภคอาหารหนเดียว การอยู่ป่า การอยู่โคนไม้ "