เล่มที่ ๖ คุหยัก - แค้       ลำดับที่ ๑๑๐๖ - ๑๑๔๗      ๖/๓๒๕๕ - ๓๘๗๙

            ๑๑๐๖. คุหยัก  เป็นชื่ออมนุษย์จำพวกหนึ่ง เป็นบริวารท้าวกุเวร หรือท้าวเวสสุวรรณ ซึ่งเป็นจตุโลกบาลประจำทิศเหนือ มีหน้าที่ดูแลขุมทรัพย์ใต้ดินของท้าวกุเวร           ๖/๓๒๕๕
            ๑๑๐๗. คู่โค  เป็นคำเรียกนาประเภทหนึ่ง เนื่องในการเก็บอากรค่านาว่า นาคู่โค
                       คำว่า นาคู่โค นี้ สมเด็จ ฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ประทานอธิบายไว้ว่า พระองค์เพิ่งทรงทราบความหมายเมื่อเสด็จไปเห็นประเพณีเก็บค่านาที่เมืองปัตตานี ซึ่งเดิมเขาไม่รังวัดที่ดินทีเดียว สำรวจเอาจำนวนโคที่ใช้ทำนาตั้งเป็นหลัก ของอัตราค่านา ด้วยถือเป็นยุติว่าโคคู่หนึ่ง คงจะทำนาในที่เช่นนั้นได้ผลประมาณปีละเท่านั้น           ๖/๓๒๕๕
            ๑๑๐๘. คูน  เป็นไม้ต้นขนาดย่อมถึงขนาดกลางสูง ๑๐ - ๑๕ เมตร เปลือกสีเทาเรียบ ใบเป็นชื่อเรียงสลับกัน ช่อหนึ่งมี ๗ - ๙ ใบ ดอกสีเหลืองออกเป็นช่อห้อยยาว ๒๐ - ๓๐ ซ.ม.  ผลเป็นฝักกลมเกลี้ยงสีดำยาว ๓๐ - ๔๐ ซ.ม. เนื้อไม้สีแดงแกมเหลือง แข็งทนทานใช้ทำเสา เครื่องประกอบเกวียน คันไถและเครื่องกลึง           ๖/๓๒๖๖
            ๑๑๐๙. คูราเซา  ๑. ดินแดนซึ่งเคยเป็นอาณานิคมของเนเทอร์แลนด์ ปัจจุบันมีฐานะเป็นดินแดนโพ้นทะเล ซึ่งนับเป็นส่วนหนึ่งของราชอาณาจักรเนเทอร์แลนด์ด้วย ดินแดนแห่งนี้รวมอยู่ในหมู่เกาะแอนทีลิสน้อย ซึ่งรวมอยู่ในหมู่เกาะอินเดียตะวันตก ในทะเลคาริบเบียน
                       ๒. เป็นเกาะที่มีขนาดใหญ่ที่สุดในดินแดนโพ้นทะเล ของราชอาณาจักรเนเทอร์แลนด์ ชาวเสปญเป็นผู้ค้นพบ เมื่อปี พ.ศ.๒๐๔๒ และเข้าครอบครอง เมื่อปี พ.ศ.๒๐๗๐ บริษัทดัทช์เวสต์อินเดียยึดจากเสปญ เมื่อปี พ.ศ.๒๑๗๗ ต่อมาอังกฤษเข้ายึดครองระหว่างปี พ.ศ.๒๓๕๐ - ๒๓๕๗ เมื่อทำสนธิสัญญาปารีสแล้ว ก็กลับมาเป็นของเนเทอร์แลนด์อีก           ๖/๓๒๖๘
            ๑๑๑๐.  คูรี  เป็นชื่อครอบครัวนักฟิสิกส์ ชาวฝรั่งเศส ที่มีชื่อเสียงในทางวิทยาศาสตร์กายภาพครอบครัวหนึ่ง มาดามคูรี และเปียร์ คูรี สามีภรรยาคู่นี้ได้ร่วมกันศึกษากัมมันตภาพรังสี และพบธาตุโปโลเนียม และธาตุเรเดียม ส่วนบุตรีของมาดามคูรี ชื่อ ไอรีน กับสามี เฟรดเดอริก โจลิโอท์ คูรี ก็พบวิธีสังเคราะห์ธาตุกัมมันตภาพรังสีเทียมขึ้น ทั้งสี่คนได้ค้นพบสิ่งต่าง ๆ หลายสิ่งที่เป็น ประโยชน์ในทางพลังงานอะตอมมาก          ๖/๓๒๖๕
            ๑๑๑๑. คูลิคช์, คาลวิน  (พ.ศ.๒๔๑๕ - ๒๔๗๖)  เป็นประธานาธิบดีคนที่ ๑๐ ของสหรัฐอเมริกา
                       สืบเชื้อสายมาจากครอบครัวกสิกรซึงตั้งหลักแหล่งอยู่ในแถบนิวอิงแลนด์ เป็นพวกฟิวริแตนต์ที่เคร่งครัดมาก คูลิช ศึกษาวิชากฎหมายและเริ่มอาชีพเป็นทนายความ ต่อมาได้เข้าสังกัดพรรครีพับลิกัน ได้ผ่านงานบริหารประเทศมาเป็นลำดับ จนได้รับเลือกเป็นผู้ว่าการมลรัฐมาสซา จู เซตต์ เมื่อปี พ.ศ.๒๔๖๑ เมื่อปี พ.ศ.๒๔๖๑ ได้เป็นรองประธานาธิบดี เมื่อปี พ.ศ.๒๔๖๓ และได้เป็นประธานาธิบดี เมื่อปี พ.ศ.๒๔๖๖ หลังจากที่ประธานาธิบดีวอร์เรน จี. ฮาร์ดิง ถึงแก่กรรมอย่างกะทันหัน
                       ในปี พ.ศ.๒๔๖๙ คูลิชได้รับเลือกเป็นประธานาธิบดีอีกครั้งหนึ่ง โดยได้รับชัยชนะเหนือคู่ต่อสู้อย่างมากมาย ความสนใจส่วนใหญ่ของคูลิช อยู่กับกิจการภายในประเทศ มุ่งปรับปรุงเศรษฐกิจ ตัดรายจ่ายลง ควบคุมการอพยพของคนต่างด้าว สนับสนุนการจัดตั้งศาลโลก การลดอาวุธ
            ๑๑๑๒.  เคฟเทาน์  เป็นชื่อเมืองอยู่ตอนใต้สุดของทวีปอัฟริกา เป็นเมืองหลวงของมณฑลเคฟออฟ กูดโฮป ซึ่งเป็นมณฑลหนึ่งในสหภาพอัฟริกาใต้ และเป็นเมืองท่าที่สำคัญแห่งหนึ่งของอัฟริกาใต้
                       เมืองเคฟเทาน์ เป็นเมืองเก่าแก่ที่สุดของชาวยุโรปในอัฟริกาใต้ ในปี พ.ศ.๒๑๙๕ ผู้แทนของบริษัทดัชอิสท์อินเดียคอมปานี ได้เข้าไปจับจองและตั้งเมืองขึ้น เป็นอาณานิคมของฮอลันดา ต่อมาในปี พ.ศ.๒๓๕๙ เมื่ออังกฤษทำลายกำลังทางเรือของฝรั่งเศส ในการยุทธที่ทราฟัลการ์ แล้วอังกฤษก็เข้าครอบครองบริเวณดังกล่าว           ๖/ ๓๒๗๘
            ๑๑๑๓. เคฟแวร์เด  เป็นหมู่เกาะของประเทศโปร์ตุเกส ประกอบด้วยเกาะใหญ่ ๑๐ เกาะ ตั้งอยู่ในมหาสมุทรแอตแลนติก  ห่างจากฝั่งตะวันตกเฉียงเหนือ ของทวีปอัฟริกาประมาณ ๕๑๒ กม. มีเมืองไปรอาเป็นเมืองหลวงของหมู่เกาะ
                       คา ดามอสโต ชาวเรือนครเวนิส ซึ่งทำงานกับเจ้าชายเฮนรี นาวิกบุรุษแห่งประเทศโปร์ตุเกส ได้แล่นเรือไปพบหมู่เกาะเคฟแวร์เด ในปี พ.ศ.๑๙๙๙ ต่อมาในปี พ.ศ.๒๐๓๘ โปร์ตุเกสได้ประกาศให้หมู่เกาะนี้ เป็นส่วนหนึ่งของราชอาณาจักรโปร์ตุเกส          ๖/๓๒๗๙
            ๑๑๑๔. เคมบริดช์  ๑. เป็นชื่อจังหวัดที่มีสิทธิเลือกตั้งผู้แทนราษฎรเข้านั่งในสภาสามัญของอังกฤษ ในปี พ.ศ.๒๔๙๔ ทางราชการอังกฤษยกฐานะเคมบริดช์ เป็นนคร นอกจากนี้เมืองเคมบริดช์ เป็นศูนย์กลางของมณฑลเคมบริดช์ เมืองนี้ตั้งอยู่ในที่ราบภาคตะวันออกของประเทศอังกฤษ ห่างจากกรุงลอนดอนไปทางเหนือประมาณ ๙๐ กม.  สันนิษฐานว่า เมืองนี้มีกำเนิดสืบเนื่องมาจากนิคม ที่ชาวโรมันตั้งขึ้นเมื่อประมาณ สองพันปีมาแล้ว
                       ๒. เป็นมหาวิทยาลัยเก่าแก่แห่งหนึ่งในทวีปยุโรป และเป็นมหาวิทยาลัยเก่าที่สองรองจากมหาวิทยาลัยออกสฟอร์ด ในประเทศอังกฤษ มหาวิทยาลัยนี้ตั้งขึ้นที่เมืองเคมบริดช์ ในพุทธศตวรรษที่ ๑๗ (ประมาณปี พ.ศ.๑๖๕๓)
                       ๓. เป็นชื่อมณฑล ตั้งอยู่ในที่ราบลุ่มเป็นส่วนใหญ่ ในภาคตะวันออกของประเทศอังกฤษ
                       ๔. เป็นชื่อเมืองในสหรัฐอเมริกาเป็นเมืองเก่า เมื่อแรกตั้งในปี พ.ศ.๒๑๗๓ มีชื่อว่านิวทาวน์ ต่อมาอีกหกปี จึงเปลี่ยนชื่อเป็น เคมบริตช์ ตั้งอยู่ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ของรัฐมาสซาจูเซตต์ มีชื่อเสียงเป็นที่ตั้งของมหาวิทยาลัยฮาร์วาร์ด วิทยาลัยแรคคลิฟฟ์ และสถาบันเทคโนโลยีแห่งมาสซาจูเซตต์           ๖/๓๒๘๐
            ๑๑๑๕. เคมี  เป็นวิชาที่อธิบายถึงส่วนประกอบของวัตถุ และการเปลี่ยนแปลงของส่วนประกอบ
                       เรื่องราวของวิชาเคมี ได้เริ่มต้นมาเป็นเวลานานมาก มีการแสดงความคิดเห็น การทดลองตั้งกฎเกณฑ์อธิบายปรากฎการณ์ต่าง ๆ และสิ่งอื่น ๆ อีกมาก จนกระทั่งเจริญรุ่งเรืองมาถึงปัจจุบัน ประวัติเรื่องราวของวิชาเคมี แบ่งออกเป็นยุคต่าง ๆ คือ
                        ๑. ยุคโบราณ  เริ่มต้นแต่เมื่อใดยังไม่มีผู้ใดกำหนดได้ แต่คาดคะเนว่า ยุคนี้ได้สิ้นสุดลง เมื่อปี พ.ศ.๗๕๙ วิชาเคมีที่ศึกษากันสมัยนี้หนักไปทางประยุกต์ เพื่อนำไปใช้ในชีวิตประจำวัน ความเจริญในวิทยาศาสตร์แขนงนี้ ได้เริ่มขึ้นในประเทศไอยคุปต์ อิหร่าน กรีก อินเดีย และจีน
                        ๒. ยุคเล่นแร่แปรธาตุ  (พ.ศ.๗๕๙ - ๒๐๔๓)  ตลอดยุคนี้ชนชาติกรีก ฮินดู และชาวอาหรับ ได้พยายามที่จะแปรวัตถุต่าง ๆ ที่มีราคาต่ำให้กลายเป็นธาตุที่มีราคาสูง ๆ เช่น การแปรทองแดง หรือดีบุก ให้กลายเป็นทองคำ
                        ๓. ยุคไอแอไทรเคมี  ยุคนี้อยู่ระหว่างพุทธศตวรรษที่ ๒๐ ถึง พ.ศ.๒๑๙๓  พวกปราชญ์ทั้งหลายหันมาสนใจในทางการแพทย์ หาสารเคมีต่าง ๆ มาใช้บำบัดโรค
                        ๔. ยุคโฟลจิสตอน  (พ.ศ.๒๑๙๓ - ๒๓๒๓)  เป็นระยะที่นักปราชญ์ทั้งหลายพยายาม อธิบายการเผาไหม้ของสารต่างๆ โดยเชื่อว่าสารทุกสารมีฟลอกซ ปนอยู่ด้วยเสมอ เมื่อสารถูกเผาไหม้ ฟลอกซจะระเหยไปเหลือแต่เนื้อของสาร ซึ่งต่อมาพบว่าไม่เป็นความจริง           ๖/๓๒๘๗
                        ๕.  ยุคปัจจุบัน  เริ่มตั้งแต่ พ.ศ.๒๓๒๓ เป็นต้นมา ผู้ตั้งต้นในยุคนี้ได้แก่ ลาวัวซิเย เป็นผู้พิสูจน์ให้เห็นว่า ทฤษฎีโฟลจิสตอนไม่เป็นความจริง และได้ตั้งทฤษฎีแห่งการเผาไหม้ขึ้นมาใหม่ ดอลตัน ได้ตั้งทฤษฎีของอะตอม อะโวคาโดร ได้แถลงกฎเกี่ยวกับกาซ
                        วิชาเคมีในสมัยแรก ๆ เป็นวิชาอนินทรีย์เคมีส่วนใหญ่
            ๑๑๑๖. เคย ดู กุ้ง  (ลำดับที่ ๔๘๒)           ๖/๓๒๙๗
            ๑๑๑๗. เคเยนน์  ๑. ชื่อเมืองหลวงของแคว้นกิอานาของฝรั่งเศส ซึ่งอยู่ทางชายฝั่งตะวันออกเฉียงเหนือ ของทวีปเอมริกาใต้ เมืองนี้เป็นเมืองท่าด้วย ฝรั่งเศสสร้างเมืองนี้ เมื่อปี พ.ศ.๒๑๔๗
                        ๒. เป็นชื่อพริกชนิดหนึ่ง ซึ่งขึ้นอยู่ในเขตร้อนในทวีปอเมริกาเหนือและใต้          ๖/๓๒๙๗
            ๑๑๑๘. เครดิต  ตามรากศัพท์ในภาษาลาตินหมายถึง เชื่อหรือไว้ใจ ไทยใช้ทับศัพท์ตามความหมายในภาษาอังกฤษ มีผู้แปลคำ "เครดิต" ว่า "สินเชื่อ"  บ้างเหมือนกัน
                       คำว่า เครดิต มีความหมายกว้าง โดยทั่วไปหมายถึง หนี้ การให้กู้ยืม การให้เบิกเกินบัญชี การให้เครดิตด้วยการซื้อลด และซื้อลดช่วงตั๋วเงิน นอกจากนี้ยังใช้หมายถึง ชื่อเสียงหรือความเชื่อถือ เกี่ยวกับความสามารถที่จะชำระหนี้ของบุคคล หรือสถาบันอีกด้วย
                       คำว่า "เครดิต"  ยังใช้ในวงการศึกษาในต่างประเทศ หมายถึง มาตรฐานความรู้ของนักศึกษา          ๖/๓๒๙๗
            ๑๑๑๙. เครียด ดู กัตรา ผีหลอก - เรือ    (ลำดับที่ ๓๐๔)      ๖/๓๒๙๘
            ๑๑๒๐. เครื่องต้น  หมายถึง เครื่องทรงและสิ่งของทรงใช้ และเสวยของกษัตริย์ซึ่งถือกันว่าเป็นของสูง
                       พระเครื่องต้น ตามที่ปรากฎอยู่ในกฎมณเฑียรบาล (กฎหมายเก่า)  แต่เรียกว่า เครื่อง
                       เครื่องทรงของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ในพระราชพิธีบรมราชาภิเษก รวมแปดพระองค์ จะเห็นได้ว่า เครื่องทรงหาได้ถือตามตำราพระเครื่องต้น เฉพาะอย่างใดอย่างหนึ่งเสมอไปไม่ ย่อมเปลี่ยนแปลงไปตามยุคสมัย          ๖/๓๒๙๘
            ๑๑๒๑. เครื่องถม  ตามคำนิยามคือ วิธีทำภาชนะโดยลงยาตะกั่วทับ หรือถมรอยเป็นลวดลายต่าง ๆ
                       ไม่มีการยืนยันแน่ชัดว่า การทำถม หรือเครื่องถมนั้น ชาติใดเป็นต้นคิด ในประเทศไทยจากหลักฐานในกฎมณเฑียรบาล ซึ่งตราขึ้นครั้งแผ่นดินสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ทำให้คิดว่า เครื่องถมดำ เป็นของไทยเราคิดทำได้ ตั้งแต่ในสมัยอยุธยาตอนต้นแล้ว
                       เครื่องถมนครศรีธรรมราช เรียกกันว่า ถมนคร ทำสืบเนื่องกันมาจนถึงปัจจุบัน ในกรุงเทพ ฯ มีหมู่บ้านแห่งหนึ่งชื่อ บ้านพานถม ชาวบ้านทำพานถม ขันถมขาย ไม่ปรากฎว่า ทำกันมาแต่เมื่อใด
                       เครื่องถมเป็นหัตถกรรม อันวิจิตรตระการแสดงศิลปะ และวัฒนธรรมของชาติไทย ควรแก่การที่จะสงวน และรักษาไว้ตลอดไป          ๖/๓๘๑๖
            ๑๑๒๒. เครื่องเทศ  เป็นของหอมฉุน และเผ็ดร้อนที่ได้จากส่วนต่าง ๆ ของต้นไม้ เช่น ลูกจันทน์เทศ  ดอกจันทน์เทศ ลูกกระวาน ใบกระวาน กานพลู ลูกผักชี ยี่หร่า อบเชย พริกไทย ดีปลี ขิง ขมิ้น
                       เครื่องเทศ ใช้ในการปรุงอาหารเพื่อชูรส และแต่งกลิ่น มีหลายชนิดที่ใช้เป็นยาแผนโบราณและยาแผนปัจจุบัน บางชนิดใช้แทรกเล็กน้อย แต่งและปรุงกลิ่นยาดม เครื่องสำอางค์ บางชนิดใช้ประกอบปรุงเข้ากับเครื่องดื่ม บางจำพวก
                       พืชเครื่องเทศส่วนมากขึ้นในเขตร้อน และเป็นสินค้าออกของทวีปเอเชีย ชาวยุโรปเริ่มใช้เครื่องเทศกันมาก มาตั้งแต่สมัยกลาง เครื่องเทศจากอินเดียตะวันออกและเมืองใกล้เคียง ยังคงเป็นสินค้าออกที่สำคัญ ส่งไปยุโรปและอเมริกา จนถึงปัจจุบัน          ๖/๓๓๓๗
            ๑๑๒๓. เครื่องบูชา  เครื่องบูชาของไทยตามแบบแผนใช้ของสี่สิ่งเป็นสำคัญคือ เทียน ๑ ธูป ๑ ข้าวตอก ๑ ดอกไม้ ๑  แต่ตามที่ใช้กันเป็นปรกติในพื้นเมืองไทย ทางฝ่ายใต้เช่น ในกรุงเทพ ฯ เป็นต้น ชอบใช้แต่ดอกไม้ ธูป เทียน ส่วนไทยทางเหนือ เช่น ในมณฑลพายัพ ชอบใช้แต่เทียนกับข้าวตอก ดอกไม้ แต่เครื่องนมัสการของหลวง ยังคงใช้ของสี่สิ่งตามแบบ
                       เครื่องบูชาสี่สิ่งที่ไทยใช้อยู่ก็มีอยู่ในตำราพราหมณ์เหมือนกัน เครื่องบูชาของประเทศอื่นเช่น จีน และญี่ปุ่น หรือที่ถือศาสนาอื่น เช่น ศาสนาคริสต์ นิกายโรมันคาทอลิก หรือศาสนาอิสลาม วัตถุที่ใช้เป็นเครื่องบูชา ก็ดูเป็นทำนองเดียวกันกับไทยคือ
                        ๑.  สิ่งซึ่งให้แสงสว่าง เช่น เทียน ตะเกียง โคม
                        ๒.  สิ่งซึ่งเผาให้เกิดควัน ใช้ธูป เนื้อไม้ และกำยาน
                        ๓.  สิ่งซึ่งให้เกิดกลิ่นหอม ใช้ดอกไม้ และข้าวตอก เป็นต้น
                        เครื่องบูชาอย่างไทย  เครื่องบูชาที่ใช้อยู่เป็นอย่างบริบูรณ์คือ เครื่องนมัสการของหลวงอย่างหนึ่งเรียกว่า เครื่องทองทิศ สำหรับพระเจ้าแผ่นดินทรงบูชาพระรัตนตรัย ในงานพระราชพิธีใหญ่ มีเตียงทองตั้งเชิงเทียนแถวหนึ่งห้าเชิง เชิงธูปแถวหนึ่ง ห้าเชิง พานข้าวตอกแถวหนึ่ง ห้าพาน พานดอกไม้แถวหนึ่ง ห้าพาน
                        รองลงมาคือ เครื่องห้า สำหรับพระเจ้าแผ่นดินทรงบูชาพระธรรม เวลาทรงสดับพระธรรมเทศนา มีเชิงเทียนสอง กระถางปักธูปหนึ่ง กรวยปักดอกไม้ห้า กรวยตั้งในพานทองลงยาราชาวดี
                        อีกอย่างหนึ่งเรียกว่า เครื่องทองน้อย สำหรับพระเจ้าแผ่นดินทรงบูชาเฉพาะวัตถุ เช่น พระบรมอัฐิ มีเชิงเทียนหนึ่ง เชิงธูปหนึ่ง กรวยปักดอกไม้สามกรวย ตั้งในพานทองลงยาราชาวดี
                        มีเครื่องบูชาซึ่งเป็นเครื่องย่อลงมาจากสามชนิดที่กล่าวมาแล้วอีกหลายอย่าง แต่ที่ใช้กันมากคือ
                        อย่างที่หนึ่งเรียกว่า กระบะเครื่องนมัสการ มีแต่ของหลวง สำหรับทรงบูชาพระรัตนตรัยในงานพระราชพิธีขนาดน้อย มีกระบะเชิงถมยา หรือประดับมุก จัดเครื่องตั้งเหมือนอย่างเครื่องทองทิศ แต่ขนาดย่อลง
                        อย่างที่สอง กระบะเครื่องห้า มีของหลวงสำหรับบูชาพระธรรมตั้งที่เตียงพระสวด และมักใช้เป็นเครื่องบูชาพระรัตนตรัย เวลามีงานตามวังเจ้านาย และบ้านขุนนางผู้ใหญ่
                        อย่างที่สาม  เป็นเครื่องบูชาอย่างน้อย มีเชิงเทียน หนึ่ง เชิงธูป หนึ่ง พานหรือถ้วยใส่ดอกไม้ สอง แต่เครื่องรองใช้ผิดกัน ตามชนิดบุคคล
                        ถ้าเป็นพระภิกษุสงฆ์ ใช้กระบะเชิงอย่างเล็ก เช่น กรวยในบริขารบวชนาค และบริขารกฐิน  พระภิกษุมักใช้เครื่องบูชาอย่างนี้ เมื่อนั่งวิปัสสนา จึงเรียกกันอีกอย่างหนึ่งว่า เครื่องบูชาวิปัสสนา
                        รองลงไปมีแต่เทียนเล่มหนึ่ง ธูปดอกหนึ่ง ดอกไม้ช่อหนึ่ง ถือไปปัก และวาง ณ ที่ซึ่งเตรียมไว้ ในที่มีงาน
                        ในหนังสือราชูปโภค และเครื่องประกอบพระราชอิสริยยศพระมหากษัตริย์ กล่าวถึงเครื่องนมัสการอันเป็นเครื่องบูชา ของหลวงไว้มีเจ็ดอย่างด้วยกันคือ เครื่องนมัสการทองใหญ่ เครื่องนมัสการลองลงยา เครื่องนมัสการพานทองสองชั้น เครื่องบูชาตะบะถม เครื่องทรงธรรม เครื่องห้า และเครื่องทองน้อย
            ๑๑๒๔. เครื่องแบบ  คือเครื่องแต่งกายที่กำหนดขึ้นเป็นพิเศษให้แต่งเหมือน ๆ กัน เฉพาะหมู่หนึ่งหรือคณะหนึ่งเช่น ทหาร ตำรวจ ข้าราชการพลเรือน นางพยาบาล บุรุษไปรษณี และอื่น ๆ
                       อย่างไรก็ดีตามกฎหมายระหว่างประเทศ ผู้ที่ถืออาวุธในสงครามต้องสวมเครื่องแบบ เพื่อแสดงตนให้เด่นชัด ฉะนั้นจะกล่าวหนักไปในเรื่องเครื่องแบบทหาร และเครื่องแบบตำรวจ
                        เครื่องแบบทหารบก  ในพุทธศตวรรษที่ ๑๗ ถือได้ว่าทหารในยุโรปมีเครื่องแบบใช้เป็นครั้งแรก
                        เครื่องแบบทหารบกไทย
                        ก. สมัยอ้ายลาว (ก่อน พ.ศ.๑๑๗๓) ชายไทยสมัยอ้ายลาว ไว้ผมสูง มีผ้าโผก สวมเสื้อทั้งที่มีแขนและไม่มีแขน นุ่งกางเกงขายาว (ครึ่งแข้ง) และสักลายตามตัว จึงพออนุมานได้ว่าทหารไทย สมัยนั้นคงแต่งกายในทำนองเดียวกันนี้
                        ข. สมัยน่านเจ้า (พ.ศ.๑๑๗๓ - ๑๖๐๐) เครื่องแต่งกายของทหารไทย สมัยนี้ได้รับอิทธิพลการแต่งกายของทหารจีนเข้ามาปนอยู่ไม่น้อย โดยจะสวมหมวกทหารสีแดง บางเหล่ามีหางวัวหรือหางแมวปักบนหมวก นุ่งกางเกงสีดำหรือสีคราม สวมเสื้อตัวสั้นไม่มีแขน ข้างนอกมีเสื้อเกราะสั้นกับหน้าอกและท้อง และมีหนังรัดเอวสีต่าง ๆ คาด เพื่อบอกชั้นยศ ไม่สวมรองเท้า อาวุธที่ใช้มีหอก ดาบ และเกาทัณฑ์ ใช้โล่ห์ทำด้วยหนังแรด สำหรับป้องกันตัว
                        ค. สมัยเชียงแสนและสมัยสุโขทัย (พ.ศ.๑๖๐๐ - ๑๙๘๑) เครื่องประดับศีรษะ ใช้หมวกทรงฝาชี พลทหารใช้ผ้าขาวโพกผม สวมหมวกกลีบลำดวนสีต่าง ๆ เสื้อและกางเกง ถ้าเป็นกษัตริย์หรือเจ้านาย ทรงกางเกงสองชั้น ชั้นในขายาวลงมาถึงแข้ง ชั้นนอกขาสั้นขึ้นไปถึงเข่า เสื้อสวมทับกันสองชั้น ตัวนอกสั้น ตัวในยาว แขนสั้นสีต่าง ๆ คาดเข็มขัด (สายเอว) ระหว่างชายเสื้อพับแขน ชั้นนอกคาดทับด้วยผ้าคาดเอว ปล่อยให้ชายยาวห้อยลงมาทั้งสองชาย ส่วนทหารชั้นต่ำคงนุ่งกางเกง สวมเสื้อแขนสั้นมีผ้าคาดเอว ในเวลาต่อมาไทยอาจจะได้รับวัฒนธรรมขอมมาใช้ จึงมีผ้านุ่งมาร่วมอีกผืนหนึ่ง โดยได้เปลี่ยนกางเกงชั้นนนอกให้เป็นผ้านุ่ง แต่ถกขึ้นไปสูง คงเห็นแต่กางเกงยาวชั้นในที่เห็นขาแลบลงมาถึงหน้าแข้ง ปลายขากางเกงนี้จะมีลายปักสวย ๆ และเรียกใหม่ว่า สนับเพลา รองเท้า เจ้านายน่าจะสวมรองเท้าหนังที่ทำมาจากหนังวัว แต่ไพร่เลวคงจะไม่ได้สวมรองเท้า
                        ง. สมัยอยุธยาจนถึงต้นสมัยรัชกาลที่ ๕ (พ.ศ.๑๘๙๓ - ๒๔๑๔) เครื่องประดับศีรษะ นอกจากหมวกแล้ว ผ้าโผกก็ยังนิยมใช้กันอยู่ ในเวลารบพวกไพร่พลจะใช้ผ้าโผก หรือไม่ก็สวมมงคลชนิดต่าง ๆ เพื่อบอกหน่วยสังกัด และเป็นเครื่องรางคุ้มตัว เสื้อและกางเกง โดยธรรมดาทหารประจำการจะไม่ใคร่สวมเสื้อ แบบเสื้อคงเป็นแบบคอกลม แขนแค่ศอก เวลาออกรบอาจไม่ใส่เสื้อ หากจะสวมบ้างก็เป็นเสื้อยันต์แบบเสื้อกั๊ก ส่วนกางเกงค่อย ๆ หายไป แต่ปล่อยริมผ้านุ่ง ถกไว้สูงแบบขัดเขมร ให้ลดต่ำลงถึงหน้าแข้งแทนกางเกงเรียกว่า นุ่งโจงกระเบน  รองเท้า มีใช้กันเฉพาะนายทหารชั้นผู้ใหญ่เท่านั้น
                        สรุปได้ว่า ในสมัยที่กล่าวถึงทหารไทยมีเครื่องแบบใช้แล้ว ทหารที่ปฏิบัติงานอยู่ในพระราชฐาน ใช้ผ้านุ่งแทนกางเกงเช่น กองทหารหน้า
                        จ. สมัยรัชกาลที่ ๕ (พ.ศ.๒๔๑๔ - ปัจจุบัน) หลังจากมีการจัดการฝึกทหารแบบยุโรป ได้มีการจัดระเบียบการแต่งกายของทหารเป็นแบบใหม่ มีทั้งเครื่องแบบเต็มยศและแบบปรกติในหน่วยทหารประจำการ
                        เครื่องแบบทหารเรือไทย ในที่นี้จะกล่าวเป็นสองประเภทคือ เครื่องแบบทหารเรือพระราชพิธีและ เครื่องแบบทหารเรือปัจจุบัน
                        เครื่องแบบทหารเรือพระราชพิธี  หมายถึง เครื่องแบบทหารเรือที่พายเรือหลวงในสมัยโบราณ ที่ใช้เป็นเรือพระที่นั่งและเรือรบในแม่น้ำลำคลอง ที่ยังเก็บรักษาไว้ใช้ประกอบพระราชพิธี แบ่งออกเป็นสองจำพวกคือ จำพวกนุ่งผ้าโจงกระเบน และจำพวกนุ่งกางเกง แต่ละจำพวกยังแบ่งออกเป็นชนิดอีกหลายชนิดคือ จำพวกนุ่งผ้าโจงกระเบน มีชุดนายเรือ ชุดนายท้ายเรือ ชุดคนนั่งคฤห์ในกันยา ชุดคนเห่ ชุดคนเส้า ชุดภูษามาลา และพนักงานศุภรัตน์ ชุดมหาดเล็กเชิญนอกและถวายงานพัด ชุดผู้ควบคุมแตรสังข์ ชุดคนเชิญพระกลด ชุดคนธง ชุดคนสัญญาณ  จำพวกนุ่งกางเกง มีชุดฝีพายเรือพวกที่นั่งทรง และพระที่นั่งรอง ชุดฝีพายเรือรูปสัตว์ ชุดฝีพายเรือเสือ ชุดฝีพายเรือกลอง ชุดฝีพายเรือตำรวจ ชุดฝีพายเรือสีตำรวจ ชุดพายเรือดั้ง ชุดฝีพายเรือแซง ชุดฝีพายเรือประตู ชุดคนตีกลองชนะ ชุดคนสังข์แตร ชุดจ่าปี่จ่ากลอง ชุดคนเชิญเครื่องสูง ชุดคนตับโหรทึก
                        เครื่องแบบทหารเรือปัจจุบัน ได้เริ่มใช้ตั้งแต่ปี พ.ศ.๒๓๗๙ ดังปรากฎพระบรมฉายาลักษณ์ พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้า ฯ ทรงเครื่องยศทหารเรือ
                        มีพระราชบัญญัติว่าด้วยเครื่องแบบทหารเรือเป็นหลักฐานฉบับแรก เมื่อปี พ.ศ.๒๔๔๘ และได้มี พ.ร.บ.แก้ไขปรับปรุงมาเป็นลำดับ ได้แก่เครื่องแบบพลทหาร นักเรียนจ่า นายทหารประทวนชั้นจ่า เครื่องแบบนักเรียนนายเรือ และนายทหารประทวนชั้นพันจ่า เครื่องแบบนายทหารสัญญาบัตร ซึ่งประกอบด้วยเครื่องแบบ ๑๒ ชุดคือ ชุดปกติขาว ชุดปกติขาวคอแบะ ชุดปกติกากีคอแบะ ชุดฝึก ชุดสนาม ชุดเต็มยศ กับชุดครึ่งยศ ชุดสโมสรเต็มยศ ชุดสโมสรปกติ ชุดสโมสรลำลอง
                        เครื่องแบบทหารอากาศไทย เดิมอยู่ในกรมจเรทหารช่าง จึงแต่งเครื่องแบบเช่นเดียวกับทหารบก ต่อมาเมื่อปี พ.ศ.๒๔๗๙ ได้แยกออกจากกองทัพบก และได้มีกฎกระทรวงกลาโหมว่าด้วยเครื่องแบบทหารอากาศ พ.ศ.๒๔๗๙ ประกอบด้วยเครื่องแต่งตัวพลทหาร มี ๕ ประเภท เครื่องแต่งตัวนายสิบ เครื่องแต่งตัวจ่านายสิบ มี ๖ ประเภท เครื่องแต่งตัวนายทหาร มี ๗ ประเภท ได้แก่ เครื่องแบบปกติ เครื่องแบบฝึกหัด เครื่องแบบทำงาน เครื่องแบบสนาม เครื่องแบบเต็มยศ เครื่องแบบสโมสร และเครื่องแบบกันหนาว
                       เครื่องแบบตำรวจไทย ได้มีการเปลี่ยนแปลงกันมาหลายยุคหลายสมัย อาจแบ่งออกได้เป็นสามยุคใหญ่ ๆ คือ
                       ยุคที่ ๑ (ก่อนใช้ พ.ร.บ.เครื่องแบบตำรวจ พ.ศ.๒๔๗๗) เครื่องแบบตำรวจในระยะนี้คงจะเป็นทำนองเดียวกับทหารรักษาพระองค์หรือพวกมหาดเล็ก ต่อมาในปี พ.ศ.๒๔๐๕ การแต่งกายของตำรวจเป็นไปตามแบบอย่างของอังกฤษ มีการเปลี่ยนแปลงในรัชกาลที่ ๕ เมื่อตั้งกองตระเวณขึ้นแล้ว
                        ยุคที่ ๒ (พ.ศ.๒๔๗๗ - ๒๕๐๑) ได้มีกำหมายกำหนดไว้ครบถ้วน มีการแก้ไขเปลี่ยนแปลงหลายครั้ง แบ่งออกเป็น ๕ ประเภทคือ เครื่องแบบปกติ เครื่องฝึกหัด เครื่องสโมสร เครื่องเต็มยศขาว เครื่องเต็มยศ
                        ยุคปัจจุบัน  เริ่มใช้ตั้งแต่ปี พ.ศ.๒๕๐๑ มีเครื่องแบบ ๖ ประเภทคือ เครื่องแบบปกติ เครื่องแบบฝึก เครื่องแบบสโมสร เครื่องแบบครึ่งยศ และเครื่องแบบพิเศษ