๗๑๘. ขอนแก่น จังหวัดในภาคอีสาน ทิศเหนือจด จ.เลย และอุดรธานี ทิศตะวันออกจด จ.กาฬสินธ์ และ จ.มหาสารคาม ทิศใต้จด จ.ชัยภูมิ และ จ.นครราชสีมา ทิศตะวันตกจด จ.ชัยภูมิ และ จ.เพชรบูรณ์
จ.ขอนแก่นตั้งขึ้นเมื่อปี พ.ศ.๒๓๓๙ โดยยกบ้านยอบกะยอมเมืองเพีย (อยู่ในเขต อ.บ้านไผ่ จ.ขอนแก่น) ขึ้นเป็นเมือง ให้ชื่อว่าเมืองขอนแก่น มีการย้ายเมืองขอนแก่นไปอยู่ ณ ที่ต่าง ๆ อีกหลายแห่ง ต่อมาในปี พ.ศ.๒๔๕๙ ให้เปลี่ยนคำว่าเมืองเป็นจังหวัดน้อย ๓/๑๘๘๕
๗๑๙. ขอนดอก เป็นชื่อต้นไม้เนื้อแข็งบางชนิด เช่น ต้นพิกุลหรือต้นตะแบกที่มีอายุมาก ในลำต้นบางส่วนมักมีเชื้อราบางอย่างเกิดขึ้นกินเข้าไปในเนื้อไม้ ทำให้เกิดการผุเป็นรอยขาว ๆ ในบริเวณนั้น ในทางตำรายาไทยใช้เนื้อไม้ที่ผุมีจุดขาว ๆ ทั่วไป โดยเฉพาะจากต้นพิกุล นำเอามาใช้เป็นยา เรียกว่า ขอนดอก ๓/๑๘๘๘
๗๒๐. ขอม ๑. ชนชาติโบราณพวกหนึ่งในแหลมอินโดจีน ในตำนานสุวรรณโคมคำกล่าวถึงกร๋อม หรือขอมดำว่า เป็นชาติหนึ่ง มีบ้านมีเมืองเป็นใหญ่ในแคว้นสุวรรณโคมดำ ในเวลาต่อมาตำนานสิงหนวัติกล่าวว่า ในสมัยพระองค์พังผู้ครองโยนกนครถูกพวกขอมเมืองอุมงคเสลายกมาตีเมืองโยนกนครได้ ภายหลังพรหมกุมาร โอรสพระองค์พังตีได้โยนกนครคืนจากขอม สมัยพระเจ้าพรหมยุติกันว่าตกประมาณ พ.ศ.๑๔๐๐
ล่วงมาประมาณหนึ่งศตวรรษ ในหนังสือจามเทวีวงศ์กล่าวว่า นางจามเทวี ธิดาขอมเจ้าเมืองละโว้ ขึ้นไปครองเมืองหริภุญชัย (ลำพูน) ส่วนในหนังสือชินกาลมาลินีกล่าวว่า นางจันเทวี (จามเทวี) เป็นอัครมเหสีพระเจ้าประเทศราชในเมืองรามัญ ขึ้นไปครองเมืองหริภุญชัย (ประมาณ พ.ศ.๑๕๐๐) ในประวัติศาสตร์พม่ากล่าวว่า ในสมัยพระเจ้าอนิรุทธ์แห่งพุกาม มีกองทัพกรอมหรือเชียงใหม่ (ขณะนั้นยังไม่มีเมืองเชียงใหม่) ยกมาประชิดเมืองพะโค ในตำนานเมืองสะเทิมของมอญอันเป็นตอนต้นเรื่องราชาธิราชกล่าวว่า ในสมัยพระเจ้าอุทินแห่งเมืองสะเทิม มีพวกกรอมยกมาติดเมืองสะเทิม
นักปราชญ์โบราณคดีลงความเห็นว่า นางจามเทวีอาจเป็นมอญ และเมืองละโว้ซึ่งในพงศาวดารเหนือกล่าวว่า พระยากาฬวรรณดิศเป็นผู้สร้าง ก็เป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรทวาราวดี ประกอบทั้งในภาษาไทยใหญ่มีคำกล๋อม ว่าเป็นชื่อชาวสยามหรือลาว และรวมทั้งชนชาติอื่นที่อยู่ใต้การปกครองของสยามด้วย
จากที่กล่าวมานี้ ขอมเห็นจะเป็นชาติมอญปนกับละว้า หรืออาจเป็นมอญเดิมของเมืองละโว้ก็ได้
๒. เป็นชื่อใช้เรียกตัวหนังสือเขมรว่าตัวหนังสือขอม แต่ตัวหนังสือเขมรนั้นสืบมาจากตัวหนังสือขอมโบราณ เช่นเดียวกับตัวอักษรมอญ ๓/๑๘๘๘
๗๒๑.ขอมดำดิน เป็นชื่อเรียกศิลาอันเป็นวัตถุโบราณชิ้นหนึ่ง ว่ากันว่าเป็นขอมดำดินมาโผล่ขึ้น ที่ลานวัดมหาธาตุ จังหวัดสุโขทัย แล้วกลายเป็นหินไป ปัจจุบันได้นำมาไว้ในศาลแม่ย่า ใกล้ศาลากลางจังหวัดสุโขทัย
จากพระราชนิพนธ์เรื่องเที่ยวเมืองพระร่วง พระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้า ฯ ทรงกล่าวไว้ว่า ขอมดำดินซึ่งตามนิทานว่า ดำดินมาแต่นครธม มาโผล่ขึ้นในลานวัดกลางเมืองสุโขทัยเพียงแค่อก เห็นพระร่วงซึ่งผนวชเป็นภิกษุกวาดลานวัดอยู่ ขอมไม่รู้จักจึงถามหาพระร่วง พระร่วงก็บอกว่าให้ขอมคอยอยู่ก่อน จะไปตามพระร่วงมาให้ กายขุนขอมก็เลยกลายเป็นศิลาติดอยู่ ที่ลายวัดนั้นเอง ๓/๑๘๙๐
๗๒๒.ขอมแปรพักตร์ มีความหมายเป็นสองนัยคือ นัยหนึ่งเป็นคำที่ใช้เรียกชื่อส่วนหนึ่งของแผ่นดินเขมรโบราณว่า ขอมแปรพักตร์ หรือเขมรไทยก็เรียก มีพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้า ฯ กล่าวว่า แผ่นดินเขมรมีสี่ภาค ส่วนที่หนึ่งเรียกว่า ขอมแปรพักตร์ หรือจะเรียกให้ง่ายว่า เขมรไทย คือ เขตแขวงตั้งแต่ฝั่งน้ำปะดงข้าว ตะวันออกไปจนฝั่งข้างตะวันตกของทะเลสาบ ส่วนที่สองเรียกว่า เขมรป่าดง แผ่นดินแดนต่อนครหลวงนครธม ไปทางเหนือ ส่วนที่สามเรียกว่า เขมรใหญ่บ้าง เขมรแวกบ้าง คือ แผ่นดินตั้งแต่ตะวันออกของทะเลสาบไป และฝั่งเหนือฝั่งใต้ของทะเลสาบ เล็กน้อยจนสิ้นแขวงเมืองปัตบอง (พระตะบอง) เมืองเสียมราฐนั้นด้วย คิดตั้งแต่แขวงเมืองโบสัด (โพธิสัตว์) และเมืองกำพงสวายลงไป จนกระทั่งแยกทะเลข้ามที่พนมเปญ และขึ้นไปตามลำน้ำจาม จนสิ้นแขวงเมืองสมบุกสมบูรณ์ ซึ่งต่อกับเมืองเชียงแตง และฝั่งทะเลใหญ่ตั้งแต่เมืองกะพงโสม (กำพงโสม) ลงไปจนกระทั่งเมืองพุทไธมาศ ส่วนที่สี่ เรียกว่า เขมรญวณบ้าง เขมรใต้บ้าง เขมรจามบ้าง คือ แผ่นดินตั้งแต่เมืองพนมเปญลงไป หรือฝั่งทะเลตั้งแต่เมืองพุทไธมาศ ลงไปจนสุดแหลม
ส่วนความหมายของขอมแปรพักตร์อีกนัยหนึ่งนั้น มีความหมายดังเช่นที่ปรากฎอยู่ในพระราชพงศาวดารฉบับ พระราชหัตถเลขา แผ่นดินสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ (พระเจ้าอู่ทอง) มีความตอนหนึ่งว่า "...แล้วให้ขึ้นไปเชิญสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ พระราเมศวรลงมาแต่เมืองลพบุรี ทรงพระกรุณาตรัสว่า ขอมแปรพักตร์จะให้ออกไปกระทำปราบปรามเสีย..."
มูลเหตุที่สมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ ตรัสว่าขอมแปรพักตร์นี้มีกล่าวไว้ในที่อื่นอีกว่า เมื่อพระองค์สร้างกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานี ได้ทรงทำไมตรีกับพระเจ้าแผ่นดินเขมร ทรงพระนามพระบรมนิพัทธบท ฝ่ายทางกรุงสุโขทัย พระเจ้าเลอไทยได้ทรงเกลี้ยกล่อมพระเจ้าแผ่นดินเขมร ให้ยกกองทัพมาช่วยตีกรุงศรีอยุธยา พระบรมลำพงพระเจ้าแผ่นดินเขมรองค์ใหม่ ทรงรับเป็นไมตรีกับกรุงสุโขทัย พระเจ้าอู่ทองทรงตระหนักว่า พระเจ้าแผ่นดินขอมแปรพักตร์ จึงโปรดให้แต่งกองทัพออกไปตีขอม ๓/๑๘๙๖
เล่มที่ ๔ ข่อย - คมนาคม ลำดับที่ ๗๒๓ - ๘๘๒ ๔/ ๑๙๒๕ - ๒๕๘๕
๗๒๓. ข่อย เป็นไม้ต้นขนาดเล็กถึงขนาดกลาง พบขึ้นตามป่าดิบแล้งทั่ว ๆ ไป ลำต้นแตกกิ่งก้านสาขามาก เรือนยอดเป็นพุ่มทึบ ผิวใบคายสากทั้งสองด้าน ใช้เป็นสมุนไพรชนิดหนึ่งในตำรายาไทย กล่าวกันว่าเปลือกมีสรรพคุณแก้โรคฟัน เปลือกใช้ทำกระดาษที่เรียกกันว่า กระดาษข่อย ๔/ ๑๙๒๕
๗๒๔. ข้อเสือ โดยมากเรียกกันว่า ข้อเหวี่ยงในภาษาช่าง เป็นส่วนประกอบของเครื่องจักรหรือเครื่องยนต์ ที่ทำหน้าที่แปลงการเคลื่อนไหวกลับไปมา ให้เป็นการหมุนหรืออาจทำหน้าที่กลับกันก็ได้ ๔/ ๑๙๒๗
๗๒๕. ขัณฑสกร สารนี้เป็นผลึกขาว เมื่อละลายน้ำแล้วมีรสหวานกว่าน้ำตาล ประมาณ ๓๐๐ เท่า ไม่มีคุณค่าเป็นอาหาร ใช้แทนน้ำตาลสำหรับผู้ที่เป็นโรคเบาหวาน ๔/ ๑๙๒๘
๗๒๖. ขันทกุมาร ขันธกุมาร เป็นอีกชื่อหนึ่งของพระการตติเกยะเทพ แห่งสงครามฮินดู ซึ่งปรากฎอยู่ในเรื่องรามเกียรติ์ และเพี้ยนมาจากคำสกันท ในคัมภีร์มหาภารต และคัมภีร์รามายณะว่า เป็นโอรสพระศิวะ หรือภาชะ และเกิดขึ้นโดยไม่มีผู้หญิงเป็นผู้ให้กำเนิดกล่าวคือ พระศิวะขว้างเชื้อของพระองค์ลงในไฟ แล้วภายหลังพระคงคาเทวีรับเอาไว้เป็นมารดา เรียกอีกชื่อหนึ่งว่า อัตนิภู แปลว่าเกิดแต่ไฟหรือคงคาชาคือเกิดจากคงคา ต่อมานางกฤติกาทั้งหก (เทวีประจำดาวลูกไก่) เอาไปเลี้ยงไว้ จึงได้ชื่อว่า การตติเกยะ คือเนื่องด้วยนางกฤติกา กำเนิดของเทพองค์นี้ยังมีอีกหลายเรื่อง ๔/ ๑๙๒๙
๗๒๗. ขันที ชายที่ถูกตอนแล้ว ในบาลีมีคำว่าบัณเฑาะก์ ซึ่งหมายความถึงขันที แต่เราแปลว่ากะเทย ประเทศในสมัยโบราณเช่นประเทศกรีกและโรมัน ตลอดจนประเทศอาหรับ อิหร่าน อินเดีย และจีน ก็เคยมีขันทีเป็นคนใช้ สำหรับควบคุมดูแลพวกผู้หญิงที่หวงห้าม เช่นในราชสำนักฝ่ายใน หรือในบ้านของเศรษฐี คฤหบดี ในประเทศไทยสมัยกรุงศรีอยุธยา ก็เข้าใจว่าเคยมีขันทีไว้ในราชสำนัก ดังมีกล่าวไว้ในหนังสือว่าด้วยเรื่องเมืองไทย สมัยสมเด็จพระนารายณ์ ฯ ซึ่งลาลูแบเป็นผู้เขียน ๔/ ๑๙๓๔
๗๒๘. ขันท์ เป็นคำมาจากภาษาบาลี ให้คำนิยามไว้ว่า ตัว หมู่ กอง พวก หมวด ส่วนหนึ่ง ๆ ของรูป กับนามที่แยกออกเป็นห้ากองคือ รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ซึ่งเรียกว่าขันธ์ทั้งห้า
ในคัมภีร์สุตตันตปิฎกเรียกธรรมบัญญัติว่าขันธ์ ก็มี เรียกหัวข้อธรรม ที่พระพุทธเจ้าทรงแสดงว่าธรรมขันธ์ก็มี ๔/ ๑๙๓๕
๙๒๙. ขันธกะ เป็นชื่อหมวดพระวินัยนอกพระปาติโมกข์ เรียกสิกขาบทประเภทนี้ว่า อภิสมาจาร แบ่งเป็น ๒๒ ขันธกะ ๔/ ๑๙๓๖
๗๓๐. ขันธกุมาร ดูขันทกุมาร (ลำดับที่ ๗๒๖) ๔/ ๑๙๓๘
๗๓๑. ขันธปริตร เป็นชื่อพระปริตรบทหนึ่ง นับเป็นลำดับที่สี่ในเจ็ดตำนานหรือในจุลราชปริตร ใช้เป็นบทสำหรับสวดเพื่อป้องกันภยันตราย และทั้งเพื่อรักษาพระศาสนาด้วย ขันธปริตรแปลว่ามนต์ป้องกันตัว เป็นบทต่อจากกรณียเมตสูตร ๔/ ๑๙๓๘
๗๓๒. ขันธวารวรรค เป็นชื่อวรรคใหญ่วรรคหนึ่งในสังยุตนิกาย ซึ่งเป็นนิกายที่สามในนิกายห้าของพระไตรปิฎก ส่วนสุตันตปิฎก ขันธวารวรรคนี้ท่านจัดไว้เป็นวรรคที่สามในวรรคทั้งห้าของสังยุตนิกาย ขันธวารวรรค แบ่งออกเป็น ๑๓ สังยุต ๔/ ๑๙๓๙
๗๓๓. ขันหมาก พานหรือขันใส่หมากพลูซึ่งนำไปพร้อมกับของอื่น ๆ ในพิธีหมั้นและพิธีแต่งงานบ่าวสาว เป็นเครื่องคำนับผู้ปกครองฝ่ายเจ้าสาว ในเวลาไปหมั้นหรือแต่งงาน
ขันหมากแต่งแบ่งเป็นขันหมากเอก และขันหมากโท ๔/ ๑๙๔๐
๗๓๔. ขับไม้ ๑. เป็นชื่อวงดนตรีชนิดหนึ่ง ซึ่งประกอบด้วยคนขับลำนำคนหนึ่ง คนสีซอสามสายคนหนึ่ง และคนไกวบัณเฑาะคนหนึ่ง วงดนตรีชนิดนี้เป็นวงดนตรีโบราณของไทย ที่ถือว่าเป็นของสูงศักดิ์อย่างหนึ่ง จะมีได้ก็แต่ของหลวงเท่านั้น และต้องเป็นงานสมโภชชั้นสูง จะต้องเริ่มด้วยพราหมณ์อ่านฉันท์ สดุดีสังเเวยสี่ลาเป็นกำหนดก่อน ต่อจากนั้นจึงเริ่มขับไม้ ในขณะขับไม้บางทีพราหมณ์ก็เบิกแว่นเวียนเทียนไปพร้อม ๆ กัน
๒. เป็นชื่อบทกวีประเภทกาพย์ชนิดหนึ่งเรียกว่า กาพย์ขับไม้ มีลักษณะคล้ายกาพย์สุรางคนางค์ แต่มีถึงเก้าวรรค โดยแบ่งเป็นสามบาท ต่อบทหนึ่ง
๓. เป็นชื่อเพลงดนตรีไทยเพลงหนึ่งคู่กับเพลงขับนก ซึ่งเพลงในตับนี้มีเพลงกระแต ขับนก และขับไม้ รวมสามเพลง ๔/ ๑๙๔๑
๗๓๕. ข่า ๑ เป็นชื่อที่ชาวไทยและชาวลาวเรียกเป็นคำรวม หมายถึงชนเผ่าที่มีภูมิลำเนาเดิมอยู่ตามป่า ตามเขาทางฝั่งซ้ายแม่น้ำโขง ตั้งแต่ตอนใต้ประเทศเวียดนาม ขึ้นไปตามเทือกเขาบรรทัด ซึ่งเป็นเขาปันน้ำระหว่างประเทศลาว และประเทศเวียดนาม จนถึงตอนเหนือของประเทศทั้งสอง และในตอนใต้ของประเทศจีน จีนเรียกพวกข่าว่า ม้อย นัยว่ามีความหมายว่า ป่าเถื่อน ส่วนคำว่า ข่า ว่าเป็นคำเพี้ยนจากคำว่า ข้าทาส เขมรเรียกพวกข่าว่า พนอง
พวกข่ามีอยู่ทั่วไป ในราชอาณาจักรลาว และอยู่กระจัดกระจายตามแหล่งที่มีภูเขา พวกข่ามีความเจริญน้อยที่สุด ในบรรดาชนชาติต่าง ๆ ในลาว พวกข่ายังแยกออกเป็นหลายพวก แต่ละพวกมีภาของตน มีขนบธรรมเนียมประเพณี และเครื่องแต่งตัวต่าง ๆ กันแยกกันอยู่ ๔/ ๑๙๔๔
๗๓๖. ข่า ๒ เป็นพืชมีอยู่หลายชนิด ข่าที่รู้จักกันดีใช้เป็นเครื่องประกอบอาหารคือ ข่าใหญ่ ส่วนข่าและข่าเล็กเป็นชนิดที่สมัยก่อน เคยใช้เป็นยาของชาวยุโรป และอเมริกัน เป็นชนิดที่ชาวกรีก และชาวอาหรับโบราณ รู้จักใช้เป็นยามาก่อน ๔/ ๑๙๖๙
๗๓๗. ขาไก่, หางแข็ง อีลอง - ปลา รูปร่างเหมือนสีกุน ตัวแบนข้าง เป็นปลาน้ำเค็ม ๔/ ๑๙๗๐
๗๓๘. ข้างไก่, กด, กดโคกกะโส, กดส้มอุย, กดหนวด, อุก, อุกหัวสั้น อุกหัวอ่อน - ปลา เป็นปลาทะเลไม่มีเกล็ด อยู่ในวงศ์ปลากด ชื่อปลาแตกต่างกันไปตามท้องถิ่นเรียกรวมกับปลากด ๔/ ๑๙๗๐
๗๓๙. ข้างเขือ,ข้าวลาย - ปลา เป็นปลาทะเล ๔/ ๑๙๗๑
๗๔๐. ข้างตะเภา - ปลา เป็นปลาทะเลขนาดเล็ก หรือขนาดกลาง ตามปรกติอยู่ในน้ำเค็ม แต่บางชนิดเข้ามาตามกระแสน้ำขึ้นลง และอาศัยอยู่ในน้ำจืด เป็นการชั่วคราว ๔/ ๑๙๗๑
๗๔๑. ข้างลวด, ข้างเหลือง กิมซัว - ปลา ดูกิมซัว - ปลา (ลำดับที่ ๔๕๕) ๔/ ๑๙๗๓
๗๔๒. ข้างลาย - ปลา เรียกชื่อโดยถือเอาลายที่พาดข้างตัว จะเป็นลายที่พาดข้างตัวหรือลายขวางก็ตาม ชื่อข้างลายนำมาใช้เรียกปลาหลายวงศ์ และหลายสกุลด้วยกัน ๔/ ๑๙๗๓
๗๔๓. ข้างใส - ปลา อยู่ในลำดับเดียวกับปลาจิ้มฟันจระเข้ แต่ต่างวงศ์กัน เป็นปลาขนาดเล็ก มักอยู่รวมกันเป็นฝูงเล็ก ๆ ปลาชนิดนี้ว่ายน้ำตั้งตัวตรง ปากชี้ขึ้นทางผิวน้ำ ๔/ ๑๙๗๔
๗๔๔. ข้างเหลือง - ปลา ใช้เรียกปลาถึงสองสกุลและอยู่ต่างวงศ์กัน สกุลหนึ่งอยู่ในสกุลเดียวกับปลากะพงแดง รูปร่างก็เหมือนกันหลังเป็นสีแดง ใต้เส้นข้างตัวลงมาเป็นสีเหลือง และมีเส้นเหลืองทแยงตามตัวอีก ครีบเหลือง ปลาสกุลนี้เป็นปลาทะเลขนาดใหญ่ ใช้เป็นอาหารได้ดี ๔/ ๑๙๗๕
๗๔๕. ขาณุวรลักษบุรี อำเภอขึ้น จ.กำแพงเพชร เดิมเป็นเมืองชื่อเมืองขาณุ ตั้งอยู่ที่ต.แสนตอ ยุบเป็นอำเภอขาณุ เมื่อปี พ.ศ.๒๔๕๒ ย้ายที่ว่าการอำเภอไปตั้งที่ ต.คลองขลุง ซึ่งเดิมเป็นที่ตั้ง กิ่ง อ.คลองขลุง ถึงปี พ.ศ.๒๔๘๒ เปลี่ยนชื่อเป็น กิ่ง อ.ขาณุวรลักษบุรี ยกฐานะเป็นอำเภอเมื่อปี พ.ศ.๒๔๙๑
ภูมิประเทศเป็นที่ลุ่มเหมาะแก่การทำนา มีป่าดงและเขาเล็ก ๆ บ้าง ๔/ ๑๙๗๕
๗๔๖. ข่าน ผู้เป็นประมุขหรือหัวหน้า ในภาษามองโกล เช่น เจงกิสข่าน เมื่อชนชาติเตอรกี ซึ่งนับถือศาสนาอิสลามได้มาเป็นใหญ่ในอินเดีย กษัตริย์เตอรกีซึ่งครองราชย์ ณ กรุงเดลฮี ใช้เรียกขุนนางผู้ใหญ่ซึ่งสืบเชื้อสายมาจาก ชาวเปอร์เซียน และชาวปาทาน (ชาวอัฟกานิสถาน) ว่า ข่าน เป็นตำแหน่งบรรดาศักด์ชั้นสูงสุด ต่อมาคำว่า ข่าน ใช้เป็นคำยกย่องให้เกียรติกันฟั่นเฝือ ในที่สุดปัจจุบันคำว่า ข่าน ใช้เป็นคำประกอบชื่อของชาวอินเดีย ที่นับถือศาสนาอิสลามได้ทั่วไป โดยเฉพาะชาวฮินดูที่มาเข้ารีตศาสนาอิสลาม หรือที่มีเชื้อสายมาจากชาวปาทาน มักใช้ข่านเป็นชื่อนามสกุล เมื่ออังกฤษมาปกครองอินเดีย ใช้ข่านเป็นชื่อบรรดาศักดิ์แก่ข้าราชการชั้นรอง ๆ ที่เป็นชาวอินเดีย ๔/ ๑๙๗๗
๗๔๗. ขานกยาง - ปลา อยู่ในสกุลเดียวกับปลาสละ มีรูปร่างเหมือนกัน เป็นปลาทะเลขนาดใหญ่ ใช้เป็นอาหารได้ดี ๔/ ๑๙๗๗
๗๔๘. ข่าย เป็นเครื่องมือจับสัตว์น้ำที่ถักด้วยด้าย ป่านหรือปอ ฯลฯ ให้เป็นตาขนาดต่า งๆ กัน สุดแต่จะจับสัตว์น้ำชนิดไหน เช่น ข่ายปลาฉลาด ๔/ ๑๙๗๘
๗๔๙. ขาว ๑ - กุ้ง ใช้เรียกกุ้งสองชนิด ซึ่งอยู่ต่างสกุลกันคือ กุ้งขาว เป็นกุ้งทะเลขนาดใหญ่ อีกสกุลหนึ่งอยู่ในวงศ์เดียวกับกุ้งกามกราม รูปร่างก็คล้ายกัน ๔/ ๑๙๗๙
๗๕๐. ขาว ๒ - ทะเล อยู่ทางตอนเหนือของสหภาพโซเวียตรุสเซีย ในยุโรปเปรียบเสมือนเป็นอ่าวใหญ่ ซึ่งมีทางติดต่อกับทะเลบาเรนทส์ มีพื้นที่ประมาณ ๙๕,๐๐๐ ตร.กม. ในปี พ.ศ.๒๔๗๔ – ๗๕ รุสเซียได้ขุดคลองเชื่อมทะเลขาวกับทะเลบอลติก โดยผ่านทะเลสาบสามแห่ง ๔/ ๑๙๗๙
๗๕๑. ขาว ๓ แม้ - ปลา รูปร่าเหมือนปลาตะเพียน และจัดให้อยู่ในวงศ์เดียวกัน เป็นปลาน้ำจืดชอบอยู่ในลำธารบนเกาะ และภูเขา ๔/ ๑๙๘๐
๗๕๒. ข้าว เป็นธัญชาติที่สำคัญยิ่งของโลกชนิดหนึ่ง เป็นพืชที่เก่าแก่ที่สุดเท่าที่ทราบ ได้ปลูกกันมาแต่สมัยดึกดำบรรพ์ ในประเทศจีน อินเดีย ชวาและอัฟริกาตะวันตก ในภาษาจีน และภาษาแขก มีคำที่มีความหมายถึงข้าว ใช้มากว่าสี่พันปี ถิ่นเดิมของข้าวเข้าใจกันว่าคงจะเป็นอินเดีย หรือตะวันออกเฉียงใต้ของเอเซีย และแหล่งปลูกข้าวส่วนใหญ่ของโลก ในปัจจุบันก็ยังคงอยู่ในเอเซีย
ข้าวที่ปลูกในประเทศไทยอาจจำแนกออกได้เป็นสามประเภท ตามสภาวะของน้ำในการเจริญเติบโตคือ ข้าวไร่ ข้าวนาสวน และข้าวนาเมือง
๑. ข้าวไร่ เป็นข้าวที่ไม่ต้องการน้ำหล่อเลี้ยงในการเจริญเติบโต และมักจะตายเมื่อมีน้ำขังอยู่นาน แต่คงต้องการความชุ่มชื้นของดิน จึงมักนิยมปลูกกันในที่สูงหรือตามไหลเขา
๒. ข้าวนาสวน ข้าวนาสวน ต้องการน้ำหล่อเลี้ยงในระหว่างเจริญเติบโต และปลูกกันเป็นส่วนใหญ่ ทนความลึกของน้ำได้ไม่เกิน ๑ เมตร การปลูกใช้วิธีดำนาเป็นส่วนใหญ่
๓. ข้าวนาเมือง เป็นข้าวที่ปลูกในแหล่งที่มีระดับน้ำสูงกว่า ๑ เมตรขึ้นไป เป็นข้าวพันธุ์พิเศษที่เรียกกันว่า ข้าวขึ้นน้ำ หรือข้าวลอยหรือข้าวฟ่างลอย เพราะเป็นพันธุ์ที่มีลำต้นยาวและทอดออกไปแตกแขนงตามข้อและออกรากตามข้อได้ ลำต้นเจริญเติบโตได้รวดเร็วกว่าพันธุ์นาสวนในเมื่อระดับน้ำเปลี่ยนแปลงสูงขึ้น ด้วยเหตุนี้ข้าวนาเมืองจึงปลูกกันในที่ลุ่มมากในภาคกลาง การปลูกใช้วิธีหว่าน โดยปรกติ ข้าวนาเมืองมักจะมีคุณภาพต่ำ มีมันน้อยและมีท้องไข่ข้าวทั้งสามประเภทดังกล่าว อาจแบ่งออกเป็นสองชนิดตามคุณสมบัติของเมล็ดคือ ข้าวเจ้า และข้าวเหนียว
ข้าวเจ้า เป็นข้าวที่เนื้อเมล็ดใส เมื่อหุงแล้วเมล็ดจะร่วนและสวย ไม่ใคร่ติดกัน ใช้บริโภคกันเป็นประจำในภาคกลาง ภาคใต้ และภาคอีสานตอนใต้
ข้าวเหนียว เป็นข้าวที่เนื้อเมล็ดขุ่นกว่าข้าวเจ้า เมื่อหุงหรือนึ่งแล้วเมล็ดจะเหนียวติดกัน ใช้บริโภคกันเป็นประจำในภาคเหนือ และภาคอีสานตอนเหนือ กับใช้ทำขนมต่าง ๆ ในภาคกลางและภาคใต้
๗๕๓. ข้าวตอก ๑ ชื่อเรียกพรรณไม้ชนิดหนึ่ง เป็นไม้พุ่มแกมไม้เถา พบขึ้นตามป่าเบญจพรรณทั่วไป ใบรูปรียาว ดอกเล็กสีม่วงออกเป็นช่อแน่นสั้น ๆ ตามปลายกิ่ง ผลกม สุกสีขาว ๔/ ๑๙๙๓
๗๕๔. ข้าวตอก ๒ - เห็ด เป็นเห็ดขอนชนิดหนึ่งสีขาวหรือเทา มีขนาดเล็ก บริโภคไม่ได้ พบตามเปลือกไม้แห้งทั่ว ๆ ไป ๔/ ๑๙๙๔
๗๕๕. ข้าวประดับดิน ดูกระยาสารท (ลำดับที่ ๑๑๕) ๔/ ๑๙๙๕
๗๕๖. ข้าวเม่า - ปลา เป็นปลาที่มีตัวใสหรือสีขาวคล้ายสีข้าวเม่า มีหลายวงศ์หลายสกุลด้วยกัน เป็นปลาทะเล ๔/ ๑๙๙๕
๗๕๗. ข้าวเย็นใต้ เป็นหัวของพืชจำพวกหนึ่งเช่นเดียวกับข้าวเย็นเหนือ แต่นำมาจากประเทศจีน มักใช้หัวข้าวเย็นทั้งสองชนิดนี้ผสมยารักษาโรค ๔/ ๑๙๙๗
๗๕๘. ข้าวเย็นเหนือ เป็นพืชที่มีลำต้นใต้ดินเป็นหัว ลำต้นบนดินเป็นเถามีหนามจำพวกต้นกลอยมีชื่อเรียกกันอย่างอื่นว่า เข้าเย็นโคกแดง (ภาคกลาง) ยาหัวข้อ ค้อนกระแต (อุบล ฯ)
หัวข้าวเย็นเหนือเป็นส่วนของพืชที่นำมาเป็นยาไทยแผนโบราณ เป็นตัวยาสำคัญที่ใช้ในการผสมยารักษาฝีพุพอง ผื่นคันตามผิวหนัง ตลอดจนกามโรค ๔/ ๑๙๙๗
๗๕๙. ข้าวสมอมุก - ปลา บางทีก็เรียกปลาปก ปลาส้ม ลาบก และหางแดง ดูแก้มช้ำ - ปลา (ลำดับที่ ๕๙๗) ๔/ ๑๙๙๗
๗๖๐. ข้าวสาก ดูกระยาสารท (ลำดับที่ ๑๑๕) ๔/ ๑๙๙๗
๗๖๑. ขิง เป็นพันธุ์ไม้พื้นเมืองของประเทศไทย มีประมาณ ๗๐ ชนิดด้วยกัน ขิงเป็นพืชที่มีลำต้นใต้ดินชนิดถาวร แผ่ขยายตัวออกทางด้านราบ มีลำต้นชนิดล้มลุกงอกขึ้น ตั้งตรงเหนือพื้นดิน เมื่อโตเต็มที่แล้วก็แห้งตายไปในปีเดียว
ขิงมีกลิ่นหอมเฉพาะตัวของมัน มีกลิ่นหอมและรสเผ็ดพอสมควร โดยทั่วไปใช้เป็นอาหารประเภทผักดอง และประเภทปรุงแต่งกลิ่น
และรสประกอบกับอาหารอื่น ๆ ตลอดจนเครื่องดื่มบางชนิด
ในทางยาใช้ขิงเป็นยาสำหรับประกอบแต่งกลิ่นของยาต่าง ๆ สรรพคุณในตัวของมันเองเป็นยาเร่งและขับกาซในระบบทางเดินของอาหาร ๔/ ๑๙๙๗
๗๖๒. ขิม เป็นเครื่องดนตรีจีนชนิดหนึ่ง รูปร่างคล้ายพระจันทร์ครึ่งซึก ใช้บรรเลงด้วยการตี ขิมในสมัยโบราณของจีนเป็นทั้งเครื่องตี เครื่องดีดและเครื่องสี แต่ในสมัยต่อมาจนถึงปัจจุบันรู้จักกันแต่ขิมที่เป็นเครื่องตีเท่านั้น
ขิมเข้ามาในประเทศไทยเมื่อประมาณสมัยรัชกาลที่สี่ โดยชาวจีนนำมาบรรเลงรวมในวงเครื่องสายจีนประกอบการแสดงงิ้วบ้างบรรเลงในงานเทศกาล และรื่นเริงอื่น ๆ บ้าง และบรรเลงเป็นเอกเทศบ้าง
ถึงสมัยต้นรัชกาลที่หก นักดนตรีไทยจึงได้นำมาบรรเลงโดยแก้ไขบางอย่างคือ เปลี่ยนสายใช้ลวดทองเหลืองให้มีขนาดโตขึ้นเปลี่ยนไม้ตีให้ใหญ่ และก้านแข็งขึ้น ๔/ ๒๐๐๐
๗๖๓. ขิมเล็ก, ขิมใหญ่ เป็นชื่อเพลงไทยในสำเนียงจีน เกิดขึ้นเมื่อประมาณปลายรัชกาลที่สี่ โดยพระประดิษฐ์ไพเราะ (มี ดุริยางกูร) ที่เรียกกันว่า ครูมีแขก จำสำเนียงจีนแล้วจึงมาแต่งขึ้นเป็นเพลงในอัตราสองชั้น ให้มีสำเนียงเพลงจีนสองเพลง ตั้งชื่อว่าขิมเล็กเพลงหนึ่ง ขิมใหญ่เพลงหนึ่ง สำหรับบรรเลงเป็นเพลงก็ได้ หรือจะบรรเลงติดต่อกันก็ได้ ๔/ ๒๐๐๓
๗๖๔. ขี้กา ชื่อพรรณไม้เถาชนิดหนึ่งที่มีมือเกาะพันไม้อื่นอยู่หลายชนิดด้วยกัน มีดอกสีขาว และผลกลม ๆ สุกสีแดงจัด ขี้กาใหญ่ หรือขี้กาแดงมีเมล็ดที่เมื่อบริโภคเข้าไปแล้ว ทำให้เกิดเบื่อเมาได้ ๔/ ๒๐๐๔
๗๖๕. ขี้ขม ซ่า นกเขา พรมหัวเหม็น สร้อยนกเขา อีกันตูโบ - ปลา เป็นปลาน้ำจืด รูปร่างเหมือนปลาสร้อยตอนหลังสีเขียวสด สีข้างนวล ท้องขาว มีจุดดำบนเกล็ดติดต่อกัน เป็นปลาที่งดงามชนิดหนึ่ง ๔/ ๒๐๐๔
๗๖๖. ขี้ขุย ขี้ควาย - ปลา เป็นปลาทะเล อยู่ในวงศ์เดียวกับปลากะรังหัวโขน แต่คนละสกุล รูปร่างค่อนข้างยาว ไม่มีเกล็ด หัวสั้น มีครีบหลังอันเดียว ปากกว้าง นัยน์ตาเล็ก โดยทั่วไปเป็นสีน้ำตาล บางทีก็มีจุดขาวประปราย เป็นปลามีพิษเพราะก้าน หรือเงี่ยงซึ่งอยู่ตามสันหลัง ๔/ ๒๐๐๔
๗๖๗. ขี้ควาย - ปลา ดูขี้ขุย - ปลา (ลำดับที่ ๗๖๖) ๔/ ๒๐๐๕
๗๖๘. ขีณาสพ - พระ เป็นคำใช้เรียกพระอรนหันต์ และแปลว่าพระผู้สิ้นอาสวะแล้ว คำว่าอาสวะแปลว่าหมักดอง อีกอย่างหนึ่งใช้เรียก เจตสิกธรรม อันเศร้าหมอง ซึ่งติดอยู่ในสันดานว่าอาสวะ
ในคัมภีร์มหาวรรคทีฆนิกาย สุตตันตปิฎก จำแนกอาสวะออกเป็นสามคือ กามาสวะ - อาสวะเป็นเหตุอยากได้ ภวาสวะ - อาสวะเป็นเหตุอยากเป็น อวิชชาสวะ - อาสวะคือความเขลา
ในคัมภีร์จตุกนิบาต อังคุตรนิกาย สุตตันตปิฎก จำแนกอาสวะออกเป็นสี่คือ เพิ่มทิฏฐาสวะอาสวะอันเป็นเหตุให้เห็นผิด เข้าไปด้วย ๔/ ๒๐๐๕
๗๖๙. ขีดขิน ชื่อเมืองของพาลี พญาวานรในเรื่องรามเกียรติ์ ในคัมภีร์รามายณะเป็นชื่อกีษกินธ์ อันเป็นชื่อแคว้นหนึ่งในประเทศอินเดียตอนใต้ เข้าใจกันว่าเป็นแคว้นไมโสรในปัจจุบัน และเรียกเมืองหลวงของแคว้นนี้ว่ากีษกินธยา ๔/ ๒๐๐๕
๗๗๐. ขีปนวิทยา เดิมใช้ว่า วิชาขีปนวิธี ซึ่งเป็นที่รู้จักกันแพร่หลายในวงการทหารปืนใหญ่และสรรพวุธ
ขีปนวิทยาคือ วิชาที่ศึกษาความเป็นไปของลูกกระสุนทั้งภายใน และภายนอกลำกล้องปืน และยังศึกษาการเคลื่อนไหวของลูกระเบิดที่ทิ้งจากอากาศยาน และลูกจรวดที่ยิงจากอากาศยานอีกด้วย กล่าวโดยทั่วไปขีปนวิทยา อาจแบ่งออกศึกษาได้เป็นสองตอนใหญ่ ๆ คือ ขีปนวิทยาภายใน กับขีปนวิทยาภายนอก
ขีปนวิทยาภายใน เป็นการศึกษาความเป็นไปของลูกกระสุนและสิ่งที่เกี่ยวข้อง นับตั้งแต่ลูกกระสุนอยู่ในรังเพลิง แล้วเคลื่อนที่ไปถึงปากลำกล้องปืน อันมีปัญหาหลักทางเมแคนิกส์ (กลศาสตร์ - เพิ่มเติม) ที่จะต้องศึกษาอยู่หลายประการด้วยกัน
ขีปนวิทยาภายนอก เป็นการศึกษาความเป็นไปของลูกกระสุน นับตั้งแต่ปากลำกล้องปืนถึงตำบลกระสุนตก ๔/ ๒๐๐๘
๗๗๑. ขีปนาวุธ คำว่า ขีปน แปลตามศัพท์ว่าซัดไป พุ่งไป ดีดไป หรือปล่อยให้ขับเคลื่อนไป ดังนั้นคำว่าขีปนาวุธ จึงหมายถึงอาวุธทั้งหลายที่ถูกส่งออกไปจากผิวพิภพโดยกรรมวิธีหนึ่ง โดยมีการบังคับวิถีในตัวของมันเอง เพื่อนำไปสู่เป้าหมาย ซึ่งอาจอยู่บนพื้นดิน ในอากาศหรือในน้ำ และการบังคับวิถีนี้บังคับแต่ตอนกิ่งขึ้นของวิถีเท่านั้น ส่วนกิ่งลงไม่มีการบังคับ ฉะนั้นอาวุธดังกล่าวนี้จะตกลงมาสู่ผิวภิภพโดยอิสระ
พึงสังเกตว่า ขีปนาวุธนั้นเมื่อยิง หรือปล่อยออกจากที่ตั้งไปแล้ว จะมีการบังคับวิถีของตนเอง โดยไม่มีการบังคับจากแหล่งภายนอกอื่น ๆ มาเกี่ยวข้อง
๗๗๒. ขี้ผึ้ง, แขนง - เต่า เป็นสัตว์มีกระดองหุ้มตัว หัว และคอยืดได้ หัวคลุมด้วยเกล็ด ขาสั้นหรือปานกลางมีเกล็ดหุ้ม มีเล็บสี่หรือห้าเล็บไม่ติดกันเป็นพืด เล็บหนาและตรงหางสั้น กระดองเหลืองหรือสีน้ำตาลอ่อน คล้ายสีขี้ผึ้ง เป็นเต่าอยู่บนบก กินผักเป็นอาหาร ๔/ ๒๐๒๔
๗๗๓ ขี้ยอก - ปลา อยู่ในวงศ์ปลาตะเพียน และมีรูปร่างเหมือนปลาตะเพียน แต่อยู่คนละสกุล ๔/ ๒๐๒๕
๗๗๔ ขี้ราด - เต่า เป็นเต่าน้ำจืด มีกระดองแข็งหุ้มตัว แต่กระดองที่ด้านท้อง หับได้ตรงกลางเหมือนบานพับ จึงเรียกว่าเต่าหับ มักอยู่ตามที่น้ำตื้น และกินผักได้เกือบทุกชนิด ๔/ ๒๐๒๕
๗๗๕. ขี้เรื้อน หรือเรื้อน เป็นโรคติดต่อเชื้อเรื้อรังชนิดหนึ่ง พบมากในเขตร้อน เชื่อกันว่าโรคนี้ได้เป็นที่รู้จักกันมาตั้งแต่สมัยก่อนคริสตกาล ๔/ ๒๐๒๖
๗๗๖. ขี้เรื้อนกวาง เป็นโรคผิวหนังเรื้อรังชนิดหนึ่ง ซึ่งมีลักษณะเป็นผื่นคัน ทำให้ผิวหนังหนา หยาบและอาจแตกมีน้ำเหลืองไหล หรือตกสะเก็ดในระยะหลัง โดยมากมักเป็นตามขาส่วนล่าง ๔/ ๒๐๓๕
๗๗๗. ขี้ลิง กดข้างลาย กดขี้ลิง - ปลา เป็นปลาไม่มีเกร็ด สกุลเดียวกับปลากด แต่หัวแบนลงกว้างมาก ปลานี้อาศัยอยู่ตามชายทะเล และปากแม่น้ำ ปลาขี้ลิงฟักไข่ในปาก ในเวลาฟักไข่มันจะไม่กินอาหารเลย ๔/ ๒๐๓๕
๗๗๘. ขี้หนอน เป็นต้นไม้ขนาดกลางถึงขนาดใหญ่ ลำต้นกลม เปลาเปลือกเรียบ ผลัดใบหน้าแล้ง ใบย่อยเรียงตรงกันข้าม ดอกขนาดเล็กสีขาว ผลเป็นแคปซูล มีปีกแผ่ออกทางด้านข้าง เป็นสามแฉก ๔/ ๒๐๓๗
๗๗๙. ขี้เหล็ก เป็นไม้ต้นขนาดกลาง กิ่งใหญ่มีดอกสีเหลือง ดอกอ่อนใช้ประกอบอาหารได้ ใบหนึ่งมี ๖ – ๑๐ คู่ ใบย่อยรูปรี ออกดอกเป็นสช่อใหญ่ตามปลายกิ่ง กลีบดอกสีเหลือง ฝักแบน ๆ สีน้ำตาลเข้ม ๔/ ๒๐๓๗
๗๘๐. ขื่อคา เป็นชื่อเรียกรวมเครื่องจองจำลองอย่างคือ ขื่อ และคา ทั้งขื่อและคาเป็นเครื่องพันธนาการที่ใช้จองจำนักโทษในสมัยโบราณ ซึ่งอยู่ในบรรดาเครื่องจองจำห้าประการ ดังที่เรียกกันว่า จำความ หรือจำห้าประการได้แก่ ตรวนใส่เท้า เท้าติดขื่อไม้ โซ่ล่ามคอ คาใส่คอทับโซ่ สองมือสอดเข้าไปในคา และไปติดกับขื่อทำด้วยไม้
ขื่อและคานี้ใช้เป็นเครื่องลงโทษ เครื่องทรมาน และเครื่องพันธนาการ ป้องกันการหลบหนีของนักโทษ ได้ใช้กันมาอย่างแพร่หลายตั้งแต่สมัยต้นกรุงศรีอยุธยา และได้ยกเลิกโดย พ.ร.บ.ยกเลิกวิธีพิจารณาโจรผู้ร้ายตามจารีตนครบาล ร.ศ.๑๑๕ แต่ยังนำมาใช้ในเรือนจำเป็นการลงโทษทางวินัยแก่นักโทษผู้ทำผิดวระเบียบ ข้อบังคับของเรือนจำ
ขื่อและคาได้เลิกใช้โดยเด็ดขาด เมื่อได้ประกาศใช้ พ.ร.บ.ราชทัณฑ์ พ.ศ.๒๔๗๙ ๔/ ๒๐๓๘
๗๘๑. ขุขันธ์ อำเภอขึ้น จ.ศรีสะเกษ เป็นเมืองโบราณ และเคยใช้ชื่อนี้เป็นชื่อจังหวัด
ภูมิประเทศตอนเหนือ และทางตะวันตก เป็นที่ราบทำนาได้ทั่วไป ตอนใต้เป็นเนินสูง และป่าทึบติดต่อกับเขาบรรทัด ทางตะวันออกเป็นป่าทึบ มีที่ราบ เป็นบางตอน มึหนองน้ำและบึงมาก
เมืองขุขันธ์ภายหลังย้ายไปตั้งที่ ต.เมืองเก่า อ.เมืองศรีษะเกษ แล้วเปลี่ยนชื่อเป็น จ.ศรีษะเกษ ส่วน อ.ขุขันธ์ เดิมเรียก อ.เมือง เปลี่ยนชื่อเป็น อ.ห้วยเหนือ เมื่อปี พ.ศ.๒๔๖๐ แล้วเปลี่ยนเป็น อ.ขุขันธ์ เมื่อปี พ.ศ.๒๔๘๑ ๔/ ๒๐๔๕
๗๘๒. ขุทกนิกาย แปลว่า นิกายน้อย หรือหมวดเบ็ดเตล็ด เป็นชื่อคัมภีร์ที่บรรจุคำสอนในพระพุทธศาสนาษเรียก<แม่น้ำสาละวิน/font> หรือบรรจุพระพุทธพจน์เป็นคัมภีร์หนึ่งในห้าคัมภีร์ด้วยกัน ตามนัยหนึ่งว่าคัมภีร์สุตตันตปิฎก แบ่งออกเป็นห้านิกายคือ ทีฆนิกาย มัชฌิมนิกาย สังยุตนิกาย อังคุตรนิกาย และขุทกนิกาย เรียกย่อเป็นหัวใจของพระสุตตันตปิฎกว่า ที. ม. สัง. อัง ขุ. คัมภีร์ขุทกนิกาย แบ่งออกอีกเป็น ๑๕ คัมภีร์คือ ขุทกปาฐะว่าด้วยข้อธรรมเบ็ดเตล็ด ธรรมบทว่าด้วยข้อธรรมย่อ ๆ อุทานว่าด้วยข้อธรรมที่เปล่งออกมาในวาระต่าง ๆ กัน อิติวุตกว่าด้วยข้อธรรมที่กล่าวอ้างถึงพระพุทธเจ้า สุตนิบาตว่าด้วยหมวดสูตร วิมานวัตถุว่าด้วยเทวดาที่เกิดในสวรรค์ เปตวัตถุว่าด้วยเรื่องเปรตนรก เถรคาถาว่าด้ยวหมวดสูตร วิมานวัตถุว่าด้วยเทวดา เถรีคาถาว่าด้วยเรื่องบุรพจริยาของพระเถระบางรูป ชาดกว่าด้วยข้อธรรมที่อ้างตัวอย่าง นิทเทสว่าด้วยหัวข้อธรรมพร้อมทั้งคำอธิบาย ปฏิสัมภิทามรรคว่าด้วยข้อธรรมส่วนปรมัตถ์ ซึ่งมิได้จัดเข้าไว้ในพระอภิธรรมปิฎก อปทานว่าด้วยบุรพจริยาของพระพุทธเจ้า และพระพุทธสาวกของพระพุทธเจ้า พุทธวงศ์ว่าด้วยวงศ์พระพุทธเจ้าต่างพระองค์ จริยาปิฎกว่าด้วยบรรพจริยาของพระพุทธเจ้า
อีกนัยหนึ่งแบ่งพระไตรปิฎกออกเป็นห้านิกาย เรียกชื่อเหมือนดังกล่าวข้างต้น แต่ขุทกนิกายนั้นกำหนดเอาคัมภีร์ที่บรรจุพระพุทธพจน์ไว้คือวินัยปิฎกทั้งสิ้น อภิธรรมปิฎกทั้งสิ้น และพระพุทธพจน์ที่มิได้จัดเข้าในนิกายทั้งสี่รวมเรียกว่าขุทกนิกาย ๔/ ๒๐๔๕
๗๘๓. ขุนเจี๋ยง เป็นชื่อวีรกษัตริย์สมัยโบราณองค์หนึ่งว่ามีอานุภาพ และเป็นธรรมิกราช ปราบดินแดนได้ไว้เป็นอาณาจักรอย่างกว้างขวาง ตั้งแต่แคว้นลานนาไทย หลวงพระบาง สิบสองปันนา สิบสองจุไทย และเลยไปทางตะวันออกถึงแคว้นตังเกี๋ย ในพงศาวดารโยนกว่าขุนเจี๋องประสูติ เมื่อปี พ.ศ.๑๖๔๑ ครองราชย์เมื่อชนมายุได้ ๒๖ ปี ครองลานนาไทยได้ ๒๔ ปี ครองเมืองแกวได้ ๑๗ ปี รวมชนมายุได้ ๖๗ ปี
ตามพงศาวดารโยนกก็ว่า ขุนเจี๋ยงเป็นกษัตริย์สืบเชื้อสายมาจากกษัตริย์ไทยต่อกันขึ้นไปถึงปู่เจ้าลาวจก หรือพระยาลวจังกราชผู้เป็นปฐมกษัตริย์ แต่พวกข่าจรายหรือข่าเจี๋ยงก็อ้างว่าเป็นกษัตริย์ของเขา
ในตำนานเมืองเงินยางกล่าวว่า เมื่อขุนจอมธรรมผู้บิดาสิ้นพระชนม์แล้ว ขุนเจี๋ยงได้ครองเมืองพะเยาสืบต่อไป ขณะนั้นพระยาจันทบุรี (ล้านช้าง) และพระยาแกว (ตังเกี๋ย) ยกกำลังมาแย่งนางโอกำแพง ธิดาพระยาลาวชินผู้ครองเมืองเงินยาง และเป็นอาว์ของขุนเจี๋ยง ขุนเจี๋ยงมาช่วยรบวกับสองพระยา ทั้งสองพระยาถูกขุนเจี๋ยงฟันขาดคอช้าง พระยาลาวชินยกธิดาให้เป็นมเหสีขุนเจี๋ยง เมื่อพระยาลาวชินสิ้นพระชนม์แล้วขุนเจี๋ยงก็ได้ครองราชย์เมืองเงินยางสืบมา ๔/ ๒๐๔๖
๗๘๔. ขุนช้าง เป็นลูกนางเทพทอง กับขุนศรีวิชัย ในเรื่องขุนช้างขุนแผน เกิดที่บ้านรั้วใหญ่ แขวงเมืองสุพรรณ เมื่อเป็นหนุ่มได้นางแก่นแก้วเป็นเมีย อยู่กันได้ปีกว่านางก็ตาย จึงไปขอแต่งงานกับนางพิม แต่ไม่สำเร็จ เมื่อพลายแก้วได้นางพิมเป็นภริยาแล้ว ต้องไปทัพปราบเมืองเชียงใหม่ ขุนช้างจึงไปลวงนางศรีประจัน แม่ของนางพิม จนได้นางพิมเป็นภริยา เมื่อพลายแก้วกลับจากศึกเชียงใหม่ได้ลักนางพิม ซึ่งได้เปลี่ยนชื่อเป็นนางวันทอง พานางไปหลบซ่อนอยู่ในป่าเขาพระ ขุนช้างไปฟ้องสมเด็จพระพันวสา ขุนแผนถูกขังคุก ขุนช้างจึงพาพวกมาฉุดนางวันทอง ซึ่งกำลังท้องไปสุพรรณ ต่อมาได้มีเรื่องทะเลาะกับพระไวย ลูกนางวันทองกับขุนแผน เรื่องไปถึงสมเด็จพระพันวสา ได้มีการพิสูจน์โดยการดำน้ำ ขุนช้างแพ้จึงถูกสั่งให้ประหารชีวิต นางวันทองขอโทษไว้ แล้วพาวันทองกลับไปครองตามเดิม ๔/ ๒๐๔๙
๗๘๕. ขุนช้างขุนแผน เป็นเรื่องที่แต่งเป็นเสภา เข้าใจกันว่าเป็นนิทานอิงประวัติศาสตร์ แต่นักปราชย์ฝ่ายประวัติศาสตร์ สันนิษฐานว่า เป็นเรื่องจริงเกิดขึ้นในแผ่นดินพระรามาธิบดีที่ ๒ แห่งกรุงศรีอยุธยา ซึ่งสามัญชนในครั้งนั้นเรียกพระองค์ว่า พระพันวสา ๔/ ๒๐๕๐
๗๘๖. ขุนทอง - นก ในประเทศไทยมีอยู่สองชนิดย่อยคือ นกขุนทองแกลบหรือนกขุนทองเมืองเหนือ กับนกขุนทองควายหรือนกขุนทองปักษ์ใต้ ๔/ ๒๐๕๑
๗๘๗. ขุนบรม ปฐมกษัตริย์ไทยในตำนานปรัมปรา อันมีอยู่ในตอนต้นของพงศาวดารล้านช้าง ในตำนานนั้นว่าพระยาแถนหลวง (พระอินทร์) ให้ท้าวผู้มีบุญชื่อขุนบรมกับบริวารเมืองสวรรค์ ลงมาอยู่ที่เมืองนาน้อยอ้อยหนู (เมืองแถงหรือแถน ญวนเรียกเมืองเดียนเบียนฟู) แล้วให้โอรสเจ็ดองค์ไปสร้างเมืองต่าง ๆ คือ ขุนลอไปสร้างเมืองชวา (ล้านช้าง) ยี่ผาลานไปสร้างเมืองหอแต (ตาลีฟูในยูนนาน) สามจูสงไปสร้างเมืองแถวช่องบัว (ตังเกี๋ย) ไสผงไปสร้างเมืองยวนโยนก (เชียงแสน) งัวอินทร์ไปสร้างเมืองอโยธยา ลกกลมไปสร้างเมืองคม เจ็ดเจือง ไปสร้างเมืองฟวน
ในหนังสือประชุมพงศาดาร ภาค ๑๑ กล่าวรายละเอียดการสร้างเมืองของโอรสทั้งเจ็ดออกไปอีกอย่างหนึ่ง ๔/ ๒๐๕๓
๗๘๘. ขุนแผน ดู แผน - ขุน (ลำดับที่ ...) ๔/ ๒๐๕๕
๗๘๙. ขุนยวม อำเภอขึ้น จ.แม่ฮ่องสอน เดิมเป็นเมือง เปลี่ยนชื่อเป็น อ.ขุนยวม เมื่อปี พ.ศ.๒๔๕๐ ที่เรียกชื่อนี้เพราะอำเภอตั้ง อยู่ทางยอดแม่น้ำยม (ขุนแปลว่ายอดน้ำ) อาณาเขตทางทิศตะวันตก จดประเทศพม่า ภูมิประเทศเป็นป่า และเขาโดยมาก มีที่ราบเล็กน้อย ตามลุ่มแม่น้ำยม น้ำปอน น้ำเงา น้ำลา
เมืองยวม ตั้งที่ว่าการบริเวณที่แขวงขุนยวม (อ.แม่สะเรียง) ก่อน แล้วจึงย้ายมาตั้งที่แขวงขุนยวม เมื่อปี พ.ศ.๒๔๔๖ ภายหลังจึงย้ายไปตั้งที่แขวงแม่ฮ่องสอน (อ.เมืองแม่ฮ่องสอน) เปลี่ยนชื่อเป็น อ.ขุนยวม เมื่อปี พ.ศ.๒๔๕๐ ๔/ ๒๐๕๕
๗๙๐. เข็ม ๑ - ปลา เป็นปลาน้ำจืดขนาดเล็ก รูปร่างยาวเรียวเป็นรูปเข็ม ปลาเข็มออกลูกเป็นตัวแทนที่จะเป็นไข่เหมือนปลาอื่น ปลาเข็มกินลูกน้ำเป็นอาหาร จึงช่วยกำจัดยุง ๔/ ๒๐๕๕
๗๙๑. เข็ม ๒ เป็นชื่อพรรณไม้ชนิดต่าง ๆ ซึ่งมีส่วนประกอบเช่นใบ ดอกตูม หรือช่อดอก มีลักษณะคล้ายคลึงกับเข็มโลหะที่เป็นเล่มเล็กเรียวยาว ๔/ ๒๐๕๖
๗๙๒. เข็ม ๓ เป็นส่วนหนึ่งของต้นถั่วลิสง หมายถึงส่วนที่เป็นฝัก และก้านฝักในขณะที่งอกออกมาจากต้น จะมีลักษณะเป็นท่อนเล็ก ๆ เรียวคล้ายเล่มเข็ม ก่อนที่จะเจริญยึดตัวแทงปลายลงไปเจริญเป็นฝักอยู่ใต้ผิวดิน ๔/ ๒๐๕๘
๗๙๓. เข้มขาบ เป็นผ้าชนิดหนึ่งเอาเงินแผ่บาง กะไหล่ทองหุ้มเส้นไหมหรือที่เรียกกันว่า ไหมทอง ทอกับไหมสี ยกเป็นลายริ้วเห็นทองกับพื้นเท่ากัน ในทางจิตรกรรมไทยมักเขียนสนับเพลาของพวกยักษ์ อสูรมีลายเข้มขาบ และเรียกลายที่เป็นริ้ว ๆ ตามยาวว่า ลายเข้มขาบ ๔/ ๒๐๕๘
๗๙๔. เข็มทิศ เป็นเครื่องมือชนิดหนึ่งใช้สำหรับชี้แนวทางในโลก การสำรวจภูมิประเทศในสมัยก่อนใช้เข็มทิศเป็นส่วนมาก วิธีการสำรวจสมัยนั้นถือเอาแนวทาง และมุมเป็นส่วนสำคัญ
เข็มทิศเป็นเครื่องมือที่สำคัญในการเดินเรือ ปัจจุบันเข็มทิศแบ่งออกเป็นสองประเภทคือ เข็มทิศแม่เหล็ก ซึ่งอาศัยอำนาจชักนำของสนามแม่เหล็กโลก อีกประเภทหนึ่งคือ เข็มทิศไจโร ซึ่งอาศัยการหมุนวรอบแกนตนเองของโลกเป็นแรงสำคัญ
เข็มทิศแม่เหล็ก คือเครื่องมือที่อาศัยอำนาจชักนำของสนามแม่เหล็กโลกกระทำต่อแท่งแม่เหล็ก ซึ่งอยู่ในเครื่องมือนั้น อำนาจแม่เหล็กโลก จะดึงดูดที่ปลายข้างหนึ่งของแท่งแม่เหล็กชี้ไปทางทิศเหนือ แม่เหล็กไม่ได้ชี้ไปยังทิศเหนือจริง แต่จะชี้ผิดไปทางตะวันออกหรือตะวันตก กระทำมุมในทางพื้นราบกับแนวเมอริเดียนจริง มุมนี้เรียกว่ามุมเห มีค่าเปลี่ยนแปลงตั้งแต่ ๓๐ องศาตะวันออกไปจนถึง ๔๕ องศาตะวันตกของแนวเมอริเดียนจริง มุมเหตะวันตกอยู่ในหมาสมุทรแอตแลนติก และมหาสมุทรอินเดีย ส่วนมหาสมุทรแปซิฟิก มีมุมเหตะวันออก
เข็มทิศไจโร การหมุนรอบแกนตนเองของโลกนั้นเป็นสิ่งที่ประจำและไม่เปลี่ยนแปลงแกนของโลก ย่อมอยู่ในแนวเดียวกับขั้วภูมิศาสตร์ทั้งสองของโลกเสมอ เข็มทิศไจโรแสดงทิศเหนือจริงเสมอ เข็มทิศไจโรชี้ทิศเหนือลักษณะเดียวกับเข็มทิศแม่เหล็ก ๔/ ๒๐๕๘
